«نفت» واژه‌ای که با اقتصاد ایران عجین شده است. از بدو پیدایش این طلای سیاه در خاک ایران، سرنوشت کشور به این کالای استراتژیک گره خورد. کالایی که فراتر از یک کالا در عرصه سیاست خارجی ایران عمل کرد و اقتصاد ایران را به خود وابسته کرد. وابستگی به این کالا تا جایی پیش رفت که دوران رونق فروش نفت مساوی با رونق تولید در کشور بود. از طرف دیگر در زمان‌هایی که گلوگاه نفتی کشور فشرده می‌شد رکود، اقتصاد ایران را درمی‌نوردید.
وقتی صحبت از نفت به میان می‌آید بی تردید صادرات و فروش نفت مهمترین عاملی است که باید مورد بررسی قرار بگیرد. در گزارش‌های پیشین سعی شد میزان صادرات و فروش نفت ایران ارزیابی شود. در اولین گزارش به بررسی واگرایی آماری در آمارهای صادرات نفت پرداخته شد و مشخص شد مهمترین عامل تعیین کننده واگرایی، تحریم‌های نفتی ایران در شروع دهه ۹۰ بوده است.
در گزارش بعدی به این پرداخته شد که در دهه ۹۰ جایگاه نفت ایران در میان کشورهای نفتی منطقه چه تغییری داشته است. در این آمارها مشخص است که پس از آغاز تحریم‌های نفتی جایگاه فروش نفت ایران در منطقه تنزل یافت و کشور عراق توانست جایگاه ایران را در فروش نفت بگیرد.
پس در این دو گزارش به این نتیجه رسیدیم که تحریم‌های نفتی به وضوح توانسته اقتصاد ایران را با چالش مواجه کند و این چالش با کاهش درآمدهای نفتی به وجود آمده است. در دو گزارش بعدی به این پرداختیم که درآمد از دست‌رفته اقتصاد ایران از محل فروش نفت چه میزان بوده است. به عبارتی اگر ایران تحریم نمی‌شد و می‌توانست به میزان بیشتری نفت به فروش برساند آنگاه میزان درآمد نفتی ما به چه سطحی می‌رسید. در این گزارشات نیز دیدیم که در دهه ۹۰ میزان درآمد از دست‌رفته کشور در دو سناریو مختلف ۷۴ میلیارد دلار و ۱۱۵۴ میلیارد دلار بوده است.
در ادامه یک بررسی روند صادرات نفت از سال ۱۹۶۵ میلادی تا سال ۲۰۲۱ خواهیم داشت و می‌بینیم که اگر تحریم‌های نفتی ایران برداشته شود در بهترین حالت چقدر طول می‌کشد تا به بهترین دوران نفتی تاریخ خود برسیم.
همچنین باید عنوان کرد که درآمد نفتی ایران در این بازه تاریخی از آمارهای bp برداشته شده که خوشبینانه‌ترین آمار از میزان صادرات نفت ایران در میان تمامی مراکز مختلف بوده است.
بررسی روند صادرات نفت ایران از سال ۱۹۶۵ تا سال ۲۰۲۱
از زمانی‌که آمارهای نفتی ایران موجود است، یعنی از سال ۱۹۶۵ می‌توان دید که میزان صادرات نفت رو به افزایش گذاشته است. از سال ۱۹۶۵ تا سال ۱۹۷۳ به دلیل نبود رقیب جدی در بازارهای نفتی جهانی، میزان فروش نفت ایران با شیب تندی صعود کرده است. همچنین در این سال‌ها اوپک در حال تحولات جدی بوده که به صادرات نفت ایران در ایران در این دوره کمک شایانی کرده است.
به طوری‌که میزان صادرات نفت کشور در سال ۱۹۶۵ به قله تاریخی ۶ میلیون بشکه نفت در روز نزدیک شده است. لذا طبق آمارها می‌توان گفت در ۵۸ سال گذشته، این میزان از فروش نفت بی سابقه بوده است.
این روند تا سال ۱۹۷۷ با شیب اندکی کاهش یافته اما از این سال به بعد تا سال ۱۹۸۰ میزان صادرات نفت کشور به یک باره افت شدیدی می‌کند. به این صورت که میزان نفت صادر شده در سال ۱۹۸۰ به پایین‌ترین سطح تاریخی خود در ۵۸ سال گذشته می‌رسد.
علت این اتفاق را نیز می‌توان در تحولات اجتماعی آن دوره جستجو کرد که مهمترین آن را باید «انقلاب اسلامی ایران» دانست.
در ادامه، کشور به مدت ۸ سال درگیر جنگی تحمیلی می‌شود که اجازه نمی‌دهد میزان صادرات نفت کشور به ۲ میلیون بشکه نفت در روز برسد. با پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۹۸۸، تولید و صادرات نفت کشور افزایش یافت تا به سطحی در حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسید.
پس از اتمام جنگ و افزایش تولید و صادرات نفت، کشور وارد دوره ثبات نفتی در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی شد. روند فروش نفت در این ۲ دهه از اقتصاد ایران نشان می‌دهد کشور به طور میانگین توانسته در این سال‌ها حدود ۲.۵ میلیون بشکه نفت در روز به فروش برساند.
این روند با ثبات تا ابتدای دهه ۹۰ شمسی که همزمان است با سال ۲۰۱۱ میلادی، ادامه یافت. در این سال تحریم‌های نفتی علیه اقتصاد ایران شدت گرفت به طوری‌که میزان صادرات نفت را به شدت کاهش داد. تا جایی‌که میزان فروش نفت در سال ۲۰۱۳ به کمتری از ۲ میلیون بشکه در روز رسید. از این سال به بعد گمانه‌زنی‌هایی از گفتگو با آمریکا در جامعه شکل گرفت که در سال ۲۰۱۵ نتیجه داد.
در سال ۲۰۱۵ میلادی (سال ۹۴ شمسی) توافق برجام بین ایران و آمریکا به امضا رسید. حاصل این امضا شیب تند افزایش صادرات نفت در کشور بود. به طوری‌که بر اساس آمارهای bp میزان صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۷ به سطح ۳ میلیون بشکه در روز رسید. اما این توافق عمر زیادی نداشت.
با روی کار آمدن ترامپ در سال ۲۰۱۸، اقتصاد ایران وارد یک چالش بزرگ شد. در این سال فروش نفت کشور با کاهش شدید و پس از آن با شیوع بیماری کرونا، تجارت جهانی با بحران روبه‌رو شد.
در نهایت بر اساس آخرین آمارهای نفتی ایران، در سال ۲۰۲۱ این روند منفی بهبود یافت، اما نتوانست افت گذشته خود را جبران کند.
پیش‌بینی خوشبینانه از آینده نفت ایران بدون تحریم در 2 سناریو
در ادامه این گزارش به بررسی میزان صادرات نفت در شرایط نبود تحریم در دو سناریو خواهیم پرداخت. در این دو سناریو فرض بر آن است که شتاب فروش نفت در شرایط عدم تحریم به اندازه زمان امضای برجام باشد.
با فرض شتاب نفتی دوره برجام می‌توان دو سناریو متصور شد. در سناریو اول فرض بر این است که خروج آمریکا از برجام رخ نمی‌داد. در این صورت آمارها نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۳ می‌توانست به قله تاریخی خود در صادرات نفت یعنی ۶ میلیون بشکه در روز برسد.
سناریو دوم نشان می‌دهد اگر در سال ۲۰۲۱ این توافق با آمریکا صورت می‌گرفت در این صورت میزان صادرات نفت کشور در سال ۲۰۳۳ به قله تاریخی صادرات ۶ میلیون بشکه نفت در روز می‌رسید.
باید توجه داشت که بر اساس این دو سناریو، به طور تقریبی حدود ۱۰ سال زمان نیاز است تا درآمد کشور به سطح تاریخی خود برسد. اما این دو سناریو و در نظر گرفتن شتاب دوره برجام برای فروش نفت بسیار خوشبینانه است.
در دنیای واقعی میزان شتاب در تولید و صادرات نفت به تکنولوژی بازمی‌گردد. اگر ایران بخواهد به سطوح بالای فروش نفت دست یابد، باید سرمایه‌گذاری در این بخش را شتاب بدهد؛ در غیر این صورت زمان انتظار برای رسیدن به سطح تاریخی فروش نفت بیشتر از ۱۰ سال خواهد بود.
از سوی دیگر نقطه شروع این روند و شرایط اجتماعی و سیاسی کشور در مدت زمان رسیدن به قله فروش نفت حائز اهمیت است. هرچه شرایط اقتصادی کشور و منطقه ثبات بیشتری را تجربه کند، رسیدن به توافق با آمریکا، فروش نفت ایران را شتاب بیشتری می‌بخشد.
از طرفی این مدل برای پیش‌بینی آینده نفت در ایران، بسیار ساده و خطی است. در صورتی‌که در واقعیت روندهای رونق و رکود بر روی متغیرهای اقتصادی از جمله فروش نفت اثرگذار خواهد بود.