چکیده: همزمان با انتشار خبر اینکه مهلت ۱۸۰ روزه معافیت از تحریم خرید نفت ایران تمدید نخواهد شد، ترامپ اعلام کرد که با دیگر کشورهای عضو اوپک برای جایگزین کردن نفت ایران در بازار به توافق رسیده است. این موضع باعث شد بحثی برای پاسخ به این سوال که «آیا نفت ایران در بازار قابل جایگزین شدن دارد؟» آغاز شود. بحث جایگزین کردن نفت ایران از دو بعد قابل بررسی است، یکی حجم و دیگری کیفیت.
دنیای اقتصاد: درخصوص حجم این سوال مطرح است که آیا بازار نفت ظرفیت مازاد کافی برای جایگزینی نفت ایران را دارا است یا خیر؟ در این باره گزارش‌های متعددی منتشر شده است. نیز پیش از این در گزارش‌هایی به این موضوع پرداخته و به نظر می‌رسد هرچند کشورهایی در منطقه و اوپک چون عربستان و امارات توان افزایش عرضه را دارند، اما با توجه به ریسکهای دیگری که از سمت ونزوئلا، لیبی، نیجریه بازار نفت را تهدید می‌کند، افزایش تولید عربستان و امارات و جایگزینی نفت ایران به معنای کاهش ظرفیت مازاد عرضه بازار نفت و افزایش ریسک در سمت عرضه است.
بنابراین در مجموع افزایش عرضه این کشورها نمی‌تواند آن‌طور که ترامپ می‌خواهد به کاهش قیمت نفت منجر شود. ایران پیش از خروج ترامپ از برجام بیش از 2.6 میلیون بشکه در روز نفت‌خام و میعانات گازی صادر می‌کرد. با شروع تحریم‌ها در موعد ۱۴ آبان، صادرات نفت کشور رو به افول گذاشت؛ به‌طوری که به‌طور متوسط در ۶ ماه گذشته ایران بیش از یک میلیون بشکه از ظرفیت صادراتی خود را از دست داده و روزانه حدود 1.4 میلیون بشکه نفت و میعانات گازی صادر کرده است. تلاش ترامپ برای به صفر رساندن صادرات یعنی باید حدود 1.4 میلیون بشکه به عرضه جهانی نفت افزوده شود.
اما از بعد دیگر باید دید آیا می‌توان نفتی با کیفیت مشابه راهی بازار کرد تا جایگزین نفت ایران شود؟ معمولا نوع هر نفت را با دو پارامتر درجه API (میزان چگالی نفت نسبت به آب) و میزان سولفور تعیین می‌کنند. هرچه درجه API بالاتر باشد و میزان سولفور پایین‌تر نفت سبک‌تر و شیرین‌تر محسوب می‌شود و هرچه درجه API پایین‌تر بیاید و درجه سولفور بالاتر نفت سنگین‌تر و ترش‌تر خواهد شد.
نفت‌های سنگین دارای هیدورکربن‌های پیچیده‌تری هستند، از این رو زمانی‌که در برج تقطیر پالایشگاه‌ها در معرض حرارت قرار میگیرند، در دمای بالاتری تجزیه می‌شوند. از تقطیر نفت سنگین حجم بیشتری از محصول‌های پالایشی سنگین چون گازوئیل و نفتکوره به دست میآید، در حالی که در پالایش نفت سبک، حجم محصول‌های سبک چون بنزین و نفتا بیشتر است.
چنین ویژگی باعث شده که بعد از اعلام ترامپ مبنی بر هدف‌گذاری برای توقف صادرات نفت ایران، برخی اعلام کنند که پالایشگاه‌ها نمی‌توانند نفت ایران را با نفت دیگری جایگزین کنند. در مقابل اما در موسسه‌های تحقیقاتی بین‌المللی در این مدت با انتشار جداول و نمودارهای بسیاری منابع مختلف نفت در سراسر جهان را که می‌توانند جایگزین نفت ایران شوند، معرفی کرده‌اند.
رد نظریه خاص بودن کیفیت نفت ایران
برای پاسخ به این سوال که آیا نفت ایران قابل جایگزینی است؟ به سراغ ایمان ناصری؛ استراتژیست موسسه فکت گلوبال انرژی رفته‌ایم. این کارشناس بازار نفت با رد اظهاراتی که اعلام می‌کند «هر پالایشگاه تنها از نوع خاصی نفت استفاده می‌کند، از این رو جایگزینی نفت ایران ساده نیست» می‌گوید: «هر پالایشگاه می‌تواند انواع گریدهای متداول در بازار نفت را مصرف کند. در واقع با تغییر گرید نفت دریافتی تنها نوع و درصد محصولات فرآوری شده پالایشگاه‌ها تغییر می‌کند.»
به گفته ناصری «در حال حاضر نرم‌افزاری به نام ال‌پی در پالایشگاه‌ها وجود دارد که هر روز ران(Run)می‌شود تا مشخص شود با توجه به نیاز بازار فرآورده، سالانه یا ماهانه برای تولید یک محصول پالایشی خاص چه گرید نفتی باید خریداری کنند.»
کارشناس بازار نفت در FGE در ادامه به این موضوع اشاره می‌کند که نفت‌های تولیدی در ایران خود طیف گسترده‌ای دارند (که در جدول نمایش داده شده‌اند)، از این رو اطلاق واژه «نفت ایران» عامیانه و نادرست است. او با بیان این موضوع می‌افزاید: «تاکنون انواع مختلفی از نفت ایران توسط پالایشگاه‌های مختلف خریداری می‌شده است، ضمن اینکه پالایشگاه‌های خریدار از منابع دیگری غیر از ایران نیز خوراک نفت خام خود را تامین میکردهاند. بنابراین چنین تصوری که یک پالایشگاه تنها یک نوع نفت را می‌تواند استفاده کند، اشتباه است.
با این حال ناصری در ادامه می‌افزاید، «البته چنین اظهاراتی به این معنا نیست که هر نفتی را هر پالایشگاهی می‌تواند پالایش کند بلکه به این معناست که هر پالایشگاه طیف وسیعی از انواع نفت را می‌تواند دریافت کند. نفت‌هایی هستند که از لحاظ مشخصات شیمیایی، میزان اسید یا به دلیل سنگینی یا سبکی غیرمعمول برای همه پالایشگاه‌ها قابل استفاده نیستند.»
به گفته این کارشناس بازار نفت، فاکتور نهایی برای تعیین اینکه یک پالایشگاه چه نفتی دریافت کند، قیمت آن است. به این معنا که اگر شما نفتی را با قیمت پایین عرضه کنید می‌تواند جایگزین انواع مختلفی از گریدهای نفتی شود.
آیا جایگزینی نفت ایران بدون هزینه است؟
این کارشناس بازار نفت در رابطه به نمودارها و جداولی که توسط موسسه‌های مختلف منتشر شده نیز می‌گوید: «این جداول گریدهای مختلف نفت در سراسر جهان که قابلیت جایگزینی گرید خاصی از نفت ایران را دارند به خوبی به نمایش درآوردند. البته بسیار ساده‌انگارانه است که بگوییم تمام این گریدها در دسترس خریداران نفت ایران قرار دارند و می‌توانند جایگزین نفت ایران شوند چراکه بسیاری از این گریدها در مقادیر بسیار محدود تولید می‌شوند و همچنین احتمالا بسیاری از آنها با قراردادهای بلندمدت یک‌ساله به فروش رسیده‌اند. بنابراین مقادیر مازادی از بسیاری از این گریدها برای جایگزینی نفت ایران در بازار وجود ندارد.»
ناصری با بیان اینکه در حال حاضر نفت سنگین در بازار با کاهش مواجه است، به افزایش قیمت نفت سنگین نسبت به نفت سبک در ماه‌های اخیر اشاره می‌کند و می‌گوید: «این موضوع جایگزین کردن نفت ایران را احتمالا با دشواری‌هایی مواجه خواهد کرد.» در نهایت ناصری با بیان اینکه غالب گریدهای نفت ایران مشابه نفت‌های تولید شده در خاورمیانه است، می‌افزاید: «عراق، امارات، کویت و عربستان کشورهایی از منطقه هستند که علاوه بر اینکه نفتی مشابه نفت ایران تولید می‌کنند، بلکه ظرفیت مازاد برای افزایش عرضه و جایگزینی نفت ایران دارند. این کشورها می‌توانند با کاهش ظرفیت مازاد تولید خود نفت ایران را در بازار جایگزین کنند.»در ادامه آرایش خریداران اصلی نفت ایران بعد از اعلام عدم تمدید معافیت‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.
کرهجنوبی
کرهجنوبی بزرگ‌ترین واردکننده میعانات گازی در جهان محسوب می‌شود. این کشور با واردات ۵۰۰ هزار بشکه در روز حدود ۲۵درصد از تجارت میعانات گازی را به خود اختصاص داده است. کره جنوبی تا پیش از بازگشت تحریم‌ها روزانه ۱۷۸ هزار بشکه معادل ۳۸ درصد از نیاز خود به این ماده را از ایران تامین می‌کرد.
ایران بعد از قطر بزرگ‌ترین تامین‌کننده میعانات گازی کرهجنوبی محسوب می‌شود. این کشور جزو ۸ کشوری بود که در نوامبر گذشته و همزمان با بازگشت تحریم‌ها از تحریم خرید نفت ایران به مدت ۱۸۰ روز معاف شد، آمریکا به کره اجازه داده بود که روزانه ۲۰۰ هزار بشکه از ایران نفت و میعانات گازی خریداری کند. میعانات گازی یک هیدروکربن مایع فوق سبک است که همراه با گاز تولید و بعد از استخراج از آن جدا می‌شود.
این ماده به‌طور معمول دارای درجه API حدود ۵۰ است. کرهجنوبی در راستای توسعه صنعت پتروشیمی خود در سال‌های اخیر ظرفیت پالایش و تقاضا برای میعانات گازی را افزایش داده است. این کشور از میعانات گازی نفتا تولید می‌کند و از این محصول به‌عنوان خوراک واحدهای پتروشیمی خود برای تولید محصولاتی چون پلاستیک استفاده می‌کند.
آن‌طور که اداره اطلاعات انرژی آمریکا در گزارشی مدعی شده، کرهجنوبی حتی پیش از شروع تحریم‌ها به دنبال منابعی برای جایگزینی میعانات گازی ایران بوده است، چراکه با راه‌اندازی ستاره خلیج‌فارس در سال‌های اخیر ظرفیت صادرات میعانات گازی ایران کاهش یافته بود. با این حال تلاش برای جایگزینی میعانات گازی ایران در دوران تحریم به خصوص بعد از اینکه ترامپ اعلام کرد که معافیت‌ها را تمدید نخواهد کرد جدیت بیشتری یافته است.
اداره اطلاعات انرژی آمریکا اعلام می‌کند که کره بخشی از نیاز خود را می‌تواند با افزایش واردات از قطر و استرالیا تامین کند. همچنین این کشور می‌تواند نفت‌های سبک کشورهایی چون روسیه، الجزایر، قزاقستان، نیجریه و آمریکا که درجه API حدود ۴۵ دارند را جایگزین میعانات گازی ایران کند. مسیر دیگر برای تامین نیاز کره افزایش واردات مستقیم نفتا است.
با این حال به گفته ناصری جایگزین کردن میعانات گازی ایران به سادگی امکان‌پذیر نیست. این موضوع به‌خصوص برای کشورهایی چون کرهجنوبی که با اسپیلیت کردن میعانات گازی نفتا به‌عنوان خوراک پتروشیمی‌های خوراک مایع استفاده می‌کنند بیشتر صدق می‌کند.
ناصری در ادامه افزود: «میعانات گازی که از ایران و قطر ارسال می‌شود را می‌توان با میعانات گازی دیگر کشورها و همچنین نفت سبک آمریکا جایگزین کرد. اما کیفیت میعانات گازی ایران بسیار بالاتر از نمونه‌های مشابه است و درصد بیشتری نفتا از آن به‌دست میآید.»
ناصری در ادامه با اشاره اینکه نوعی میعانات گازی تولیدی در آمریکا با نام ایگل‌فورد ۶۰ بسیار مشابه میعانات گازی ایران است، می‌افزاید: «اما اخیرا این میعانات تولید شده در آمریکا با مشکل کیفیت مواجه شده و دارای ناخالصی‌هایی بوده به‌طوریکه کرهجنوبی مجبور شد دو محموله خریداری شده را برگرداند.» از آنجایی کره نتوانسته میعانات گازی ایران را جایگزین کند، مجبور شده که به خرید محصول اسپیلیت شده میعانات گازی یعنی نفتای سنگین(FHFRN) بپردازد.
ژاپن
ژاپن نیز در حال جایگزین کردن نفت ایران است. پالایشگران این کشور در روزهای اخیر اعلام کرده‌اند که سفارش‌های خود برای خرید نفت خاورمیانه و جایگزین کردن نفت ایران را افزایش داده‌اند. نفت عمان، بحرین و امارات جایگزین نفت ایران در پالایشگاه‌های ژاپن می‌شود. به گفته پالایشگران ژاپنی به دلیل تفاوت در درجه سنگینی نفت آمریکا نمی‌تواند جایگزین نفت ایران شود.
مدیر عامل کوسمو؛ یکی از خریداران نفت ایران در ژاپن گفته است: «ما هیچ مشکلی برای جایگزین کردن نفت ایران نخواهیم داشت. چراکه ایران ۵درصد از نفت مورد نیاز این پالایشگاه را تامین می‌کرده است.» مدیر عامل شرکت پالایشی فوجی‌اویل که سومین پالایشگاه بزرگ ژاپن محسوب می‌شود نیز بر نبود مشکل برای جایگزینی نفت ایران توسط این پالایشگاه تاکید کرده است، با این حال او زیان اقتصادی ناشی از این جایگزینی را این‌گونه تشریح می‌کند: «این جایگزینی ماهانه بیش از ۹۰۰ هزار دلار زیان به پالایشگاه ما وارد خواهد کرد.»
چین
اما چین به‌عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران که امید می‌رفت بزرگ‌ترین متخلف از دستورات آمریکا درخصوص تحریم نفت ایران باشد، در روزهای گذشته خبرخوبی برای کشور نداشت. بزرگ‌ترین شرکت‌های پالایشی این کشور در روزهای اخیر اعلام کرده‌اند که خرید نفت از ایران را متوقف کرده‌اند.آن‌طور که آمار ریفاینیتیو، یک شرکت دنبال‌کننده نفتکش‌ها، نشان می‌دهد واردات نفت چین از ایران در ماه گذشته میلادی به رکورد ۸۳۰ هزار بشکه در روز رسیده است که حدود ۳۰۰ هزار بشکه نسبت به آمار ماه مارس افزایش را نشان می‌دهد.
افزایش خرید نفت از ایران یکی از دلایل رکوردشکنی سطح واردات چین در ماه آوریل بوده است. با این حال به‌نظر می‌رسد واردات نفت این کشور از ایران در ماه جاری میلادی و با منقضی شدن مدت معافیت از تحریم‌ها به‌شدت کاهش یابد.
کلارک راسل؛ تحلیلگر بازارهای کالایی در رویترز برآورد می‌کند که در ماه جاری حجم خرید نفت این کشور از ایران به ۲۶۰ هزار بشکه در روز برسد. به گفته این کارشناس بازار نفت از ابتدای ماه مه تنها یک محموله از نفت ایران در بنادر چین پهلو گرفته و با توجه به اینکه سه هفته برای رسیدن نفتکش‌ها از ایران به چین زمان لازم است، نهایتا تنها سه محموله دیگر در ماه مه در پایانه‌های نفتی چین تخلیه خواهند شد.
راسل بر این باور است که عربستان اصلی‌ترین منبع جایگزین نفت ایران برای چین است و پیش‌بینی می‌کند که خرید نفت این کشور از سعودی‌ها در ماه جاری به 1.47 میلیون بشکه برسد که حدود ۲۷۰ هزار بشکه بیشتر از آوریل است. با این حال این کارشناس بازار نفت با اشاره به رکورد واردات 1.72 میلیون بشکه نفت‌خام چین از عربستان در ماه مارس به ظرفیت افزایش بیشتر واردات نفت چین از این کشور تاکید می‌کند. با این حال با توجه به محدودیت در عرضه نفت ونزوئلا تحت تحریم‌های آمریکا، راسل پیش‌بینی می‌کند که تحریم خرید نفت ایران هزینه بسیاری برای چین به دنبال داشته باشد.
هند
این کشور نیز به فاصله اندکی بعد از اعلام تصمیم ترامپ اعلام کرد که به‌دنبال جایگزین‌هایی برای نفت ایران است و تصمیم آمریکا خللی در تامین نفت دهلی به وجود نخواهد آورد. با این حال ایران یکی از منابع اصلی تامین نفت هند بوده است. پیش از اعمال معافیت‌ها هند تا نزدیک روزانه ۸۰۰ هزار بشکه نیز از ایران نفت خریداری می‌کرد و ایران تامین‌کننده حدود ۱۱ درصد از نیاز این کشور بوده است.
تامین نفت از ایران مزایای اقتصادی خوبی برای این کشور به‌دنبال داشت و قطع خرید نفت از ایران می‌تواند مشکلاتی برای هند ایجاد کند. آمریکا یکی از منابعی است که می‌تواند جایگزین نفت ایران شود. این کشور در سال‌های گذشته به بازار هند راه یافته است؛ با این حال در حالی که ایران جزو ارزان‌ترین منابع تامین نفت هند قرار داشته آمریکا به‌دلیل مسافت زیاد گران‌ترین منبع دریافت نفت این کشور بوده است.
مقامات آمریکایی که با تحریم نفت ایران هزینه تامین نفت را برای کشورهای واردکننده از جمله هند افزایش داده‌اند، در روزهای اخیر اعلام کرده‌اند که نمی‌توانند قیمت نفت را برای کشورهایی که از دستورات آمریکا پیروی کرده و از ایران نفت خریداری نمیکنند، کاهش دهند؛ چراکه تولیدکنندگان نفت در این کشور خصوصی و مستقل از دولت عمل می‌کنند.
