دنیای اقتصاد: در این میان وزیر نفت کشور بارها از اعلام آمار و ارقامی درخصوص صادرات نفت کشور امتناع کرده و اعلام هرگونه آماری در این زمینه را سیگنالی به آمریکا برای افزایش فشارها بر ایران می‌داند، با این حال او تلویحا از دور زدن تحریم‌ها برای فروش نفت خبر می‌دهد و تلاش آمریکا برای توقف درآمدهای نفتی را بی‌اثر می‌داند.
اما نبود آمار دقیق درخصوص میزان صادرات نفت موجب شده که در داخل کشور نیز گمانه‌های بسیاری درخصوص اینکه ایران در دور زدن تحریم‌ها موفق عمل می‌کند یا خیر؟ شکل بگیرد، پرسشی که کمتر نشانه‌ای برای پاسخ به آن وجود دارد. در این میان اظهارات اخیر نخست‌وزیر اسرائیل درخصوص اینکه نیروی دریایی این کشور جلوی دور زدن تحریم‌ها توسط نفتکش‌های ایرانی را خواهد گرفت، احتمال دور زدن تحریم‌ها توسط ایران و نارضایتی آمریکا و متحدانش از این موضوع را بیشتر کرده است.
کمترین برآوردها از صادرات نفت ایران
ترامپ در ماه مه (اردیبهشت) اعلام کرد که آمریکا از برجام خارج شده و تحریم‌ها علیه صادرات نفت ایران ظرف ۶ماه باز خواهد گشت. دولت‌مردان آمریکا در بازه ۶ ماه تا شروع تحریم‌ها بارها اعلام کردند که هدف «صفر کردن» صادرات نفت ایران را دنبال می‌کنند از این رو برخلاف دور قبلی تحریم‌ها در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما هیچ‌گونه معافیتی به مشتریان نفت ایران نخواهند داد.
این تهدیدها موجب شد که روند کاهشی صادرات نفت ایران خیلی سریع آغاز شود و برخی مشتریان نفت کشور ماه‌ها پیش از شروع تحریم‌ها خرید نفت از ایران را قطع کنند یا کاهش دهند. در عین حال کشورهای آسیایی که در دور قبلی تحریم‌ها نیز معافیت از تحریم خرید نفت ایران را کسب کرده بودند، مذاکراتی را برای کسب مجدد این معافیت‌ها با دولت ترامپ انجام می‌دادند.
در نهایت همزمان با شروع تحریم‌ها در ماه نوامبر، آمریکا ۸ کشور چین، هند، ژاپن، کره‌جنوبی، تایوان، ترکیه، یونان و ایتالیا را از تحریم خرید نفت ایران معاف کرد. با این حال این معافیت‌ها با ابهام‌ها بسیاری مواجه بود و برخلاف تحریم‌های سال ۲۰۱۲ سازو کار مشخصی نداشت. بنابراین از سرگیری صادرات نفت از ایران توسط کشورهای معاف شده با تاخیر آغاز شد و حتی برخی از این کشورها از جمله دو کشور اروپایی یونان و ایتالیا هیچ‌گاه به جمع خریداران نفت ایران نپیوستند.
آن‌طور که میس بر اساس آمار به دست آمده از ردیابی نفتکش‌ها گزارش می‌دهد در یک ماه پیش از شروع تحریم‌ها میزان صادرات نفت‌خام و میعانات گازی ایران نسبت به پیش از خروج ترامپ از برجام بیش از یک میلیون بشکه در روز کاهش یافته و به 1.4 میلیون بشکه در روز رسیده بود. میس میزان صادرات نفت کشور در ماه نوامبر یعنی همزمان با شروع تحریم‌ها را کمتر از ۸۰۰ هزار بشکه و کمترین سطح در ۴۰ سال اخیر برآورد کرده است. در این ماه چین، هند و اسپانیا تنها خریداران نفت ایران بوده‌اند.
میزان صادرات در ماه بعد از آن قدری افزایش یافته و به بیش از ۸۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است اما تنها سه کشور چین، هند و ترکیه خریدار نفت ایران باقی مانده‌اند. در ژانویه کره‌جنوبی به خریداران نفت ایران اضافه شده و بعد از ۴ ماه خرید نفت از ایران را از سرگرفت، با این حال میس میزان صادرات نفت در این ماه را حدود ۹۰۰ هزار بشکه در روز برآورد می‌کند.
غالب منابع اطلاعاتی بر این باورند که در ماه فوریه میزان صادرات نفت ایران افزایش قابل توجهی یافته است. در این ماه چین، هند، ترکیه، کره‌جنوبی و ژاپن خریدار نفت ایران بوده‌اند و میس اعلام می‌کند که با از سرگیری واردات ژاپن از ایران بعد از سه ماه توقف، میزان صادرات نفت ایران در فوریه مجددا به کمی بیشتر از یک میلیون بشکه در روز رسیده است.
میزان صادرات بیشتر از انتظارات است؟
آماری که از سوی میس منتشر شده با قدری اختلاف از سوی برخی دیگر از منابع اطلاعاتی تایید می‌شود. با این حال منابع اطلاعاتی دیگری نیز هستند که میزان صادرات نفت ایران را بیشتر از ارقام منتشر شده از سوی میس می‌دانند. نشریه تخصصی «آرگوس» که یکی دیگر از منابع اطلاعاتی معتبر در بازار نفت است، میزان صادرات نفت ایران در ماه ژانویه را حدود 1.3 میلیون بشکه در روز می‌داند که این رقم در نیمه اول ماه فوریه با رشد ۶ درصدی به یک میلیون و ۳۸۰ هزار بشکه رسیده است.
تانکر ترکرز، دیگر موسسه‌ای که مسیر تردد نفتکش‌ها را با ده‌ها ماهواره رصد می‌کند، میزان صادرات نفت ایران در ژانویه را تا حدود 1.3 میلیون بشکه در روز برآورد کرده و بر این باور است که این میزان صادرات در ماه فوریه نیز حفظ شده است. تانکر ترکرز موسسه‌ای است که میزان صادرات نفت ایران در اکتبر یعنی یک ماه پیش از شروع تحریم‌ها را 2.2میلیون بشکه در روز برآورد کرد. غالب موسسات میزان صادرات نفت ایران در اکتبر را حدود 1.4 میلیون بشکه در روز برآورد کرده‌اند.
موسسه‌های بین‌المللی اعلام می‌کنند که ایران با روش‌های مختلفی از جمله خاموش کردن سیستم سیگنال ردیابی نفتکش‌ها، تعویض محموله کشتی‌ها در نیمه راه و تغییر مداوم نام و پرچم نفتکش‌ها، میزان و مقاصد صادراتی نفت خود را از چشم بسیاری از شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها پنهان می‌کند. علاوه بر این گفته می‌شود ایران با استفاده از ذخیره کردن نفت در نفتکش‌های خود می‌تواند موسسات ردگیری را سردرگم کند.
چراکه معمولا نفتی که برای یک ماه در نفتکش ذخیره شود، در آمارهای نفت ذخیره شده جای می‌گیرد. اما منابع می‌گویند ایران درست در آخرین روز ماه، برخی از این نفتکش‌ها را راهی بازار کرده و هدف از این کار، به اشتباه انداختن شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها است تا محموله آنها را به جای نفت صادراتی، در آمارهای نفت ذخیره شده در همان ماه قرار دهند.
مواضع رسمی در ایران
از پیش از شروع تحریم‌ها مقامات صنعت نفت از اعلام هرگونه آمار درخصوص صادرات نفت امتناع کرده‌اند، اما دور زدن تحریم‌های خرید نفت از ایران را نیز رد نکرده‌اند. مقامات ایرانی بعضا از وجود «بازار سایه» برای نفت ایران در دوران تحریم خبر دادهاند. آن‌طور که امیر حسین زمانی‌نیا؛ معاون وزیر نفت در امور بین‌الملل و بازرگانی گفته است، مشتریان معاف از تحریم ایران، از سقف خریدی که آمریکا تعیین کرده تخطی نمی‌کنند. به گفته او، «فشار و نفوذ مالی آمریکا به حدی است که کشورهایی معاف شده از تحریم خرید نفت ایران حاضر نیستند یک بشکه بیشتر از ایران نفت خریداری کنند.»
با وجود این، زمانی‌نیا گفته با وجود فشارها، «مشتریان بالقوه» نفت ایران به دلیل «رقابتی بودن بازار و حرص و طمع برای سودآوری بیشتر» رو به افزایش هستند. وزیر نفت کشور نیز دور زدن تحریم‌ها را تایید کرده است. بیژن زنگنه اخیرا با تاکید بر اینکه آمریکا صنعت نفت ایران را در نوک پیکان حملات قرار داده، گفته است: آنها می‌خواهند ما نفت نفروشیم و پول آن را هم جابه‌جا نکنیم، اما به لطف الهی نتوانستند و در این کار موفقیتی کسب نکردند.
وزیر نفت آمار و اظهاراتی که درخصوص صادرات نفت ایران توسط مقامات آمریکایی اعلام می‌شود را «به نوعی آبروداری» می‌داند، با این حال فشارهای بی‌سابقه تحریم‌ها را انکار نمیکند. زنگنه با بیان اینکه از سال ۶۲ وزیر بودم و مسوولیت‌هایی به‌عهده داشتم، گفته است: ما آن روزها را هم دیدیم، اما هیچ وقت فشار دشمن همانند امروز نبود، هرچند آنها توفیقی کسب نکردند و نخواهند کرد.
زنگنه اما در بخش دیگری از اظهارات خود به برخی که در داخل با استناد به آمار منابع خارجی وزارت نفت را به ناتوانی در فروش نفت متهم می‌کنند، پاسخ داده است. وزیر نفت گفته است: «من نمی‌توانم عدد و رقمی اعلام کنم، کارها را در شرایط سخت پیش می‌بریم، اما نقشه‌ها و برنامه‌های مقابله با تحریم‌ها را افشا نخواهیم کرد.
متاسفانه برخی نمی‌دانند و فشارهایی می‌آورند که بعضی مسائل و موارد را به اصطلاح لو دهیم، اما ما برنامه‌های مقابله با تحریم را افشا نمی‌کنیم تا آسیبی به ملت ایران وارد نشود.» منتقدان دولت آمار و ارقامی که توسط منابع خارجی از میزان صادرات نفت اعلام می‌شوند، ملاک قرار داده و بر این باورند که مجموعه وزارت نفت در دور زدن تحریم‌ها ناتوان است. همین موضوع بهانه‌ای شده که در ماه‌های اخیر پای وزیر نفت بارها به مجلس کشیده شود.
نتانیاهو: جلوی دور زدن تحریم‌ها را می‌گیریم
در حالی که منابع داخلی در ایران، وزارت نفت را به ناتوانی در دور زدن تحریم‌ها متهم می‌کنند، اظهارات اخیر نخست‌وزیر اسرائیل نشان داد که دور زدن تحریم‌ها و صادرات فراتر از ارقام و اطلاعات منتشر شده از سوی موسسات بین‌المللی حقیقتی غیرقابل انکار است. بنیامین نتانیاهو که از فروش نفت ایران در دوران تحریم با عنوان «قاچاق» یاد کرده، گفته است که نیروی دریایی این رژیم می‌تواند در صورت لزوم جلوی فروش نفت ایران را بگیرد.
نتانیاهو در ادامه همچنین از همه قدرت‌های جهان درخواست کرده که در این امر او را همراهی کنند و مانع از دور زدن تحریم‌ها از سوی ایران شوند. نخست‌وزیر اسرائیل وظیفه مقابله با تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران برای دور زدن تحریم‌ها را وظیفه همه قدرت‌های جهانی دانسته و از آنها خواستار مشارکت در این زمینه شده است. نتانیاهو در عین حال به موارد مشابه در دوره پیش از رفع تحریم‌های نفتی ایران اشاره کرده و گفته است که جمهوری اسلامی ایران در سال‌های پیش از سال ۲۰۱۵ نیز اقدام به فروش نفت از طریق نفتکش‌ها کرده بود.
در ماه مه چه خواهد شد؟
مهلت معافیت‌هایی که به خریداران نفت ایران اعطا شده در چهارم مه به پایان می‌رسد، با این حال مشخص نیست که با پایان یافتن معافیت‌ها دولت ترامپ چه سیاستی در قبال تحریم‌های ایران اتخاذ خواهد کرد. در حال حاضر برخی مقامات این کشور همچنان ادعاهای قبلی مبنی بر هدف‌گذاری برای «صفر کردن» صادرات نفت ایران را تکرار می‌کنند، با این حال به نظر می‌رسد این استراتژی درست مانند قبل از شروع تحریم‌ها هدف ایجاد رعب و وحشت و بازی روانی با اقتصاد ایران را دنبال می‌کند.
با این حال به اعتقاد بسیاری از کارشناسان احتمالا در ماه مه ترامپ تلاش خواهد کرد فشارها بر ایران را افزایش دهد، از این رو ممکن است میزان صادرات نفت معاف شده از تحریم کاهش یابد. اما به نظر می‌رسد هرگونه تصمیمی درخصوص کاهش صادرات نفت ایران تا حدود زیادی به قیمت نفت تا ماه مه بستگی دارد. در واقع اگر بازار با کمبود عرضه مواجه باشد و قیمت‌ها در مسیر صعودی قرار بگیرد، احتمالا ترامپ با احتیاط بیشتری درباره تحریم‌های ایران تصمیم‌گیری خواهد کرد.
در هفته‌های اخیر نشانههایی مبنی بر اتحاد دوباره عربستان و آمریکا برای مقابله با ایران ظهور کرده است. در سفر مشاور ویژه ترامپ، جرد کوشنر به ریاض، برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران نیز حضور داشت. از این رو این گمانه شکل گرفت که یکی از اهداف این سفر مذاکره با مقامات سعودی برای افزایش تولید نفت و جلوگیری از افزایش قیمت‌ها برای افزایش فشار بر ایران بوده است.
در این میان مذاکرات مقامات سعودی به کشورهای خریدار نفت ایران برای افزایش فروش نفت عربستان به آنها نیز می‌تواند نشانه دیگری از اتحاد سعودی-آمریکایی علیه ایران باشد. آن‌طور که اویل پرایس گزارش می‌دهد خالد الفالح، وزیر انرژی عربستان و دارمندرا پراداهان، وزیر انرژی هند دیروز با یکدیگر دیدار کردند. جزئیاتی درخصوص این دیدار منتشر نشد، اما از آنجا که این ملاقات تنها دو ماه پیش از معافیت تحریم‌های ایران از سوی ایالات‌متحده انجام شده، اویل پرایس بر این باور است که احتمالا یکی از محورهای این دیدار، مذاکره درباره جایگزین کردن نفت ایران با نفت سعودی‌ها، در صورت تمدید نشدن معافیت‌های تحریم خرید نفت ایران خواهد بود.
مقامات هندی رایزنی‌ها با مقامات کاخ سفید درباره تمدید مجدد معافیت خرید نفت ایران را آغاز کرده‌اند تا بتوانند واردات ۳۰۰ هزار بشکه نفت در روز از ایران را بعد از پایان معافیت‌ها حفظ کنند.توییت ترامپ خطاب به اوپک و اعلام نارضایتی او از قیمت نفت و همچنین تصمیم کاخ سفید برای آزادسازی ۶میلیون بشکه از ذخایر استراتژیک نفتی این کشور در ماه مه نیز این گمانه را ایجاد کرده که رئیس‌جمهور آمریکا در تلاش است سطوح پایین قیمت نفت را حفظ کند تا بتواند با پایان مهلت معافیت از تحریم خرید نفت ایران با آزادی بیشتری در این خصوص تصمیم‌گیری کند.