دنیای بورس: بازار جهانی نفت به خوبی این شاه‌راه‌ها را می‌شناسد و هرگونه تهدیدی نسبت به این مسیرها می‌تواند قیمت بازار نفت را جهشی کند. مثلا اگر امکان تردد نفتکشها در تنگه هرمز به صورت واقعی محدود شود، قیمت نفت 200 دلاری نیز چندان دور از انتظار نیست. در ادامه آمارهای اصلی این گلوگاه‌های نفتی را بررسی می‌کنیم.
تنگه هرمز (Hormuz)
تنگه هرمز، در میان عمان و ایران که خلیج فارس را به خلیج عمان و دریای عرب متصل می‌کند، مهم‌ترین تنگه دنیا است و در سال ۲۰۱۵ مسیر عبور روزانه ۱۷ میلیون بشکه نفت خام بوده است. حملونقل این میزان محموله نفتی و سایر مایعات سوختی که ۳۰ درصد از کل حملونقل دریایی این محصولات در دنیا را شامل می‌شود، باعث شده است تنگه هرمز در دنیا به‌عنوان شاهراه انتقال محموله‌های نفتی شناخته شود. این شاهراه در سال ۲۰۱۶ پذیرای حجم بیشتری از نفتکشها بوده است تا آنجا که کل محموله‌هایی که در این سال از تنگه هرمز عبور کرده‌اند با رشد همراه بوده و به رکورد بی‌سابقه ۵/ ۱۸ میلیون بشکه در روز دست یافته‌اند. آن‌طور که اداره اطلاعات انرژی آمریکا برآورد می‌کند، حدود ۸۰ درصد از نفت‌هایی که از تنگه هرمز عبور کرده‌اند به بازار آسیا رفته‌اند، بنابراین این مسیر نقش بسیار پررنگی در تامین نفت اقتصادهای رو‌به رشدی همچون چین، ژاپن، هند، کره جنوبی و سنگاپور دارد. تنگه هرمز در زمینه صادرات گاز مایع طبیعی نیز رکورددار است؛ چراکه قطر در سال ۲۰۱۶ در مجموع حدود ۷/ ۳ تریلیون فوت مکعب گاز مایع طبیعی (ال ان جی) از طریق این تنگه صادر کرده است که طبق گزارش بی پی، بیش از ۳۰ درصد از تجارت جهانی ال ان جی را تشکیل می‌دهد. تنگه هرمز در باریک‌ترین نقطه ۲۱ مایل (۷/ ۳۳ کیلومتر) عرض دارد این در حالی است که تنها دو مایل (۲/ ۳ کیلومتر) از هر سمت به رفت و برگشت تانکرهای نفتکش اختصاص داده شده است. این میزان به همراه ۲ مایل فاصله‌ای که در میان مسیر رفت و برگشت حائل شده، در مجموع ۶ مایل از عرض تنگه هرمز را به رفت و آمد تانکرهای نفتکش اختصاص داده است. به این ترتیب تنگه هرمز به اندازه‌ای عمیق و گسترده است که می‌تواند پذیرای بزرگ‌ترین تانکرهای نفت خام دنیا باشد، تانکرهایی که حملونقل حدود دو سوم از محموله‌های نفت خام دنیا را بر عهده دارند. اهمیت استراتژیک تنگه هرمز باعث شده است تا اداره اطلاعات انرژی راه‌های جایگزین این تنگه را بررسی کند؛ زیرا در صورت بروز هرگونه مشکل در این تنگه، راه‌های جایگزین از اهمیت بسزایی برخوردار می‌شوند. به این ترتیب «خطوط لوله انتقال نفت که در منطقه در دسترس هستند» یکی از گزینه‌های دور زدن تنگه هرمز ارزیابی شده است. با این حال در گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا تاکید شده است «گزینه‌های بالقوه‌ای برای دور زدن تنگه هرمز در دسترس نیست.» طبق این گزارش «در حال حاضر فقط عربستان سعودی و امارات متحده عربی هستند که با خط لوله می‌توانند نفت خام خود را از خلیج‌فارس حمل کنند.»
تنگه مالاکا (Malacca)
تنگه مالاکا که پل ارتباطی میان اقیانوس هند و اقیانوس آرام است، بعد از تنگه هرمز مقام دوم تردد نفتکشها را به خود اختصاص داده است؛ اما می‌توان گفت امکانات طبیعی و امنیت تنگه هرمز را ندارد. تنگه مالاکا در واقع کوتاه‌ترین مسیر دریایی بین شرق میانه و بازار رو به رشد آسیا است و در سال ۲۰۱۶ روزانه ۱۶ میلیون بشکه نفت خام از این مسیر جابه‌جا شده است. تنگه مالاکا بین اندونزی، مالزی و سنگاپور واقع شده است و اقیانوس هند را به دریای چین جنوبی و اقیانوس آرام پیوند می‌دهد و کوتاه‌ترین مسیر دریایی بین تامین‌کنندگان نفت خام در خلیج فارس و بازارهای آسیایی به ویژه چین، ژاپن، کره جنوبی و اقیانوس آرام به شمار می‌رود.این مسیر در سال‌های گذشته با افزایش تردد تانکرها همراه بوده تا آنجا که حجم محموله‌های ارسالی از این تنگه از ۵/ ۱۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۱ به ۱۶ میلیون بشکه در روز در سال گذشته میلادی رسیده است. با این حال این تنگه در باریک‌ترین مسیر تنها به ۷/ ۱ مایل می‌رسد و در مسیر نیز با تنگناهای طبیعی همراه است که می‌تواند خطرآفرین باشد. از دیگر سو بر‌اساس گزارش مرکز بین‌المللی تحقیقات دزدان دریایی، این تنگه همواره با خطر حمله دزدان دریایی مواجه است و کشتی‌هایی که در سال ۲۰۱۵ از این مسیر عبور کرده‌اند، بیشترین حملات را شاهد بوده‌اند. با این حال چنانچه تنگه مالاکا به هر دلیلی مسدود شود، تقریبا نیمی از ناوگان جهان مجبور به انتخاب مسیری جایگزین خواهند بود که اطراف مجمع‌الجزایر اندونزی از جمله تنگه لومبک بین جزایر اندونزی یا بالی خواهد بود. از دیگر آثار توقف فعالیت تنگه مالاکا، کاهش ظرفیت جابه‌جایی حملونقل جهانی و اضافه شدن به هزینه‌های حملونقل است که به شکل بالقوه بر قیمت انرژی در دنیا اثر می‌گذارد. تنگه مالاکا همچنین مسیری مهم در انتقال گاز مایع طبیعی (ال‌ان جی) از خلیج فارس و تامین‌کنندگان آفریقایی به سمت کشورهای شرق آسیا است. بزرگ‌ترین وارکننده ال‌ان‌جی در منطقه ژاپن و کره جنوبی هستند.
کانال سوئز (Suez Canal/ SUMED Pipeline)
کانال سوئز و خط لوله سومد دو مسیر استراتژیک برای خلیج فارس به خصوص در زمینه انتقال گاز مایع طبیعی به اروپا و آمریکای شمالی هستند. این دو مسیر در مجموع حدود ۹ درصد از تجارت دریایی را در سال ۲۰۱۵ به خود اختصاص داده‌اند. کانال سوئز در مصر واقع شده است و دریای سرخ و خلیج سوئز را به دریای مدیترانه متصل می‌کند. در سال ۲۰۱۶ کل نفت و سایر مایعات سوختی و ال ان جی که از این کانال عبور داده شده‌اند به ترتیب ۱۷ و ۶ درصد از حجم فعالیت کانال سوئز را تشکیل داده‌اند که ایران در آن سهمی ندارد. با عدم موافقت دولت مصر برای عبور محموله‌های ایران از این کانال، حتی با وجود لغو تحریم‌ها نیز ایران به اجبار محموله‌ها نفت مشتریان اروپایی را از مسیر دماغه گود هوپ در جنوب آفریقا به دست آنان می‌رساند که با افزایش زمان و هزینه همراه است. کانال سوئز به شکل طبیعی نمی‌تواند محل عبور نفتکش‌های فوق سنگین باشد و برای عبور تانکرهای عظیم مسیر مناسبی است. طبق آمار منتشر‌شده از سوی اداره کانال سوئز، در سال ۲۰۱۶ روزانه ۹/ ۳ میلیون بشکه از نفت خام و محصولات تصفیه شده در مسیر این کانال عبور و مرور داده شده‌اند. بیشترین میزان انتقال نفت از کانال سوئز به سمت شمال (بازارهای اروپایی) ۴/ ۲ میلیون بشکه در روز بوده است و بقیه محموله‌ها به میزان ۵/ ۱ میلیون بشکه در روز عمدتا از مسیر جنوب به بازارهای آسیایی انتقال داده شده است.
خط لوله ۳۲۰ کیلومتری سومد نیز که نفت خام را از طریق دریای سرخ به دریای مدیترانه می‌رساند، ظرفیتی ۳۴/ ۲ میلیون بشکه‌ای در روز دارد. این خط لوله به «شرکت نفت عرب» تعلق دارد و حاصل یک سرمایه‌گذاری مشترک بین شرکت نفت و گاز عمومی مصر (۵۰ درصد)، آرامکو (۱۵ درصد)، شرکت سرمایه‌گذاری بین‌المللی نفت ابوظبی (۱۵ درصد)، شرکت‌های چندگانه کویت (۱۵ درصد) و قطر پترولیوم (۵ درصد) است. بسته شدن کانال سوئز علاوه بر افزایش هزینه حملونقل، زمان انتقال نفت برای کشورهای اروپایی را تا ۱۵ روز و انتقال نفت به آمریکا را با ۸ تا ۱۰ روز افزایش همراه می‌کند. در سال ۲۰۱۶ حدود ۶/ ۱ میلیون بشکه نفت خام از طریق خط لوله سومد به دریای مدیترانه حمل شده و سپس برای بارگیری به نفتکشها منتقل شده است. در مجموع نفتی که از طریق کانال سوئز و خط لوله سومد در سال ۲۰۱۶ جریان یافته است، ۵/ ۵ میلیون بشکه در روز بوده است که ۱۰۰ هزار بشکه بیشتر از سال ۲۰۱۵ بوده است. به این ترتیب سهم این دو مسیر از کل جریان تبادل نفتی در سال ۲۰۱۵ چیزی حدود ۹ درصد بوده است. کانال سوئز در انتقال گاز طبیعی مایع هم نقش دارد و در سال ۲۰۱۶ در هر دو جهت رفت و برگشت، ۲/ ۱ تریلیون فوت مکعب گاز انتقال داده است که حدود ۹ درصد از کل ال ان جی معامله شده در دنیا است.
تنگه باب‌المندب (Bab el-Mandeb)
بسته شدن این تنگه می‌تواند تانکرهای نفت خلیج‌فارس را از طریق کانال سوئز و خط لوله سومد به سمت جنوب آفریقا هدایت کند. تنگه باب‌المندب بین شاخ آفریقا و خاورمیانه واقع شده است و مسیری استراتژیک بین دریای مدیترانه و اقیانوس هند است. به این ترتیب بیشترین صادرات نفت خام از خلیج‌فارس که از طریق کانال سوئز و خط لوله سومد ترانزیت می‌شود، از طریق این آبراه به اروپا، آمریکا و آسیا می‌رسد. در سال ۲۰۱۶ روزانه ۸/ ۴ میلیون بشکه نفت خام و دیگر مایعات سوختی از طریق تنگه باب‌المندب منتقل شده است. این میزان در سال ۲۰۱۱ حدود ۳/ ۳ میلیون بشکه در روز بوده است.
تنگه ترکیه (Turkish)
تنگه ترکیه اگرچه همچنان مسیری مهم برای انتقال نفت و مایعات سوختی از دریای خزر است، اما از سال ۲۰۱۱ به این سو با کاهش حملونقل همراه بوده است. نفتی که از این مسیر عبور می‌کند، به غرب و جنوب اروپا می‌رسد. تنگه ترکیه از طریق دو آبراهه دریای سیاه را به دریای مرمره و دریای مرمره را به دریای اژه و مدیترانه متصل می‌کند. هر دو آبراهه که در ترکیه قرار گرفته‌اند، جنوب غربی اروپا را از طریق روسیه و منطقه دریای خزر تامین می‌کند. حجم حملونقل نفت از طریق تنگه ترکیه بر خلاف سایر تنگه‌ها که با رشد همراه بوده است، کاهش یافته و از ۹/ ۲ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۱ به ۴/ ۲ میلیون بشکه در سال ۲۰۱۶ کاهش یافته است. این میزان در زمان اوج خود در سال ۲۰۰۴ حدود ۴/ ۳ میلیون بشکه در روز بوده است که بعد از آن با تغییر مسیر صادرات نفت خام روسیه به سمت بنادر بالتیک، وارد روندی نزولی شد.البته تنگه ترکیه با تنگناهای طبیعی هم همراه است زیرا در باریک‌ترین حالت، عرض آن به نیم مایل می‌رسد ضمن آنکه به علت جغرافیای پیچیده‌ای که دارد از جمله دشوارترین مسیرهای آبی جهان است. با این حال سالانه ۴۸ هزار کشتی از این تنگه عبور می‌کنند که ترافیک سنگین این تعداد کشتی باربری، برای تانکرهای حمل نفت در ترکیه مشکلاتی ایجاد می‌کند.
تنگه دنیش (Danish)
تنگه دنیش شامل مجموعه کانال‌هایی است که دریای بالتیک را به دریای شمال وصل می‌کند و یکی از شاهراههای مهم صادرات نفت روسیه به اروپا است. برآورد می‌شود در سال ۲۰۱۶ روزانه ۲/ ۳ میلیون بشکه در روز نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی از این تنگه عبور کرده است. روسیه بعد از بازگشایی بندر پریمورسک در سال ۲۰۰۵، بخش قابل توجهی از صادرات خود به اروپا و بنادر دریای بالتیک را از طریق تنگه دنیش انجام می‌دهد.
کانال پاناما (Panama)
کانال پاناما مسیر مهمی است که اقیانوس آرام را به دریای کارائیب و اقیانوس اطلس وصل می‌کند. این کانال ۵۰ مایل(۱۷۶ کیلومتر) طول و تنها ۱۱۰ فوت(۳۳ متر) عرض دارد. در سال ۲۰۱۶ بیش از ۱۳ هزار کشتی از این کانال عبور کرده که تقریبا ۲۰۴ میلیون تن بار حمل کرده‌اند؛ از این مقدار حدود ۲۷ درصد به نفت و فرآورده‌های نفتی تعلق داشته است. با این حال کانال پاناما مسیر مهم و استراتژیک آبی برای حملونقل نفت و دیگر مایعات سوختی محسوب نمی‌شود. در سال ۲۰۱۵ تنها ۷/ ۱ درصد از کل نفت و فرآورده‌های نفتی جهان از این کانال عبور کرده است. در سال مالی ۲۰۱۶، روزانه ۹۲۱ هزار بشکه نفت و فرآورده‌های نفتی از تنگه پاناما عبور کرده که از این مقدار ۸۴۳ هزار بشکه فرآورده‌های نفتی بوده است.
دماغه گودهوپ (Good Hope)
دماغه گودهوپ که در ایران به دماغه امید معروف است، اگرچه یک تنگه و باریکه دریایی نیست، اما یکی از مسیرهای مهم تجارت جهانی نفت محسوب می‌شود. نفتی که روزانه از نزدیکی این دماغه عبور می‌کند تقریبا ۹ درصد از حملونقل دریایی نفت‌خام جهان را به خود اختصاص می‌دهد. دماغه گودهوپ در جنوبی‌ترین نقطه آفریقای جنوبی قرار گرفته و بر اساس برآوردهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا در سال ۲۰۱۶ روزانه ۸/ ۵ میلیون بشکه نفت‌خام در طول این دماغه در هر دو مسیر شرق به غرب و غرب به شرق عبور کرده است. از این مقدار حدود ۱/ ۴ میلیون بشکه در روز در جریان شرقی راهی بازار آسیا شده است. همچنین حدود ۵/ ۱ میلیون در روز بشکه از نفت خاورمیانه در جریان غربی از این دماغه به سمت آمریکا رفته است. اروپا نیز حدود ۱۲ درصد از مقصد تانکرهای نفتی است که از دماغه گودهوپ عبور می‌کنند. این دماغه همچنین یک مسیر آبی جایگزین برای کشتی‌هایی است که نمی‌خواهند از کانال سوئز، خلیج عدن یا تنگه باب‌المندب عبور کنند، با این حال صخره‌های اطراف این دماغه هزینه عبور و مرور از این دماغه را افزایش داده است. به‌طور مثال در صورت بسته شدن کانال سوئز و خط لوله سومد، تانکرهای نفتی مجبور به عبور از دماغه گودهوپ می‌شوند و درصورتی که نفت عربستان از این مسیر به آمریکا برود ۲۷۰۰ مایل مسیر بیشتری را باید طی کند.