به گزارش «دنیای بورس»، دنیای‌اقتصاد نوشت: مراحل یا فازهای معاملاتی به دوره‌های مختلف معاملات در طول یک جلسه معاملاتی گفته می‌شود. این مراحل با وجود آنکه در بورس‌های مختلف از تفاوت‌هایی در جزئیات برخوردارند اما در کلیات تقریبا یکسان هستند.
به علت تفاوت در جزئیات است که برخی از قوانین و مقررات در آنها با یکدیگر متفاوت است. مراحل معاملاتی در بورس‌های پیشرفته شامل مرحله پیش‌گشایش، حراج ناپیوسته یا آغازین، مرحله پیوسته (اصلی) معاملات، پیش‌پایانی، حراج پایانی و معاملات پایانی است.
مدیریت تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران در گزارشی به قلم حمید اسکندری، جزئیات مربوط به هر یک از مراحل معاملاتی را تشریح کرده است.
مراحل معاملات در بورس ها
بورس‌های اوراق بهادار با تفکیک دوره زمانی جلسه معاملات در یک روز و در نظر گرفتن شرایط ویژه برای هر مرحله، به فازبندی معاملات اقدام می‌کنند. این تفکیک و تعیین ویژگی‌های خاص برای هر مرحله با هدف افزایش کارآیی بازار صورت می‌گیرد.
در واقع عمده‌ترین هدف از فازبندی معاملات، شفافیت بیشتر و ممانعت از ایجاد اختلال در فرآیند قیمت‌گذاری در ساعات معاملاتی، به ویژه ساعات اولیه و پایانی بازار است.
به عبارت دیگر، هر یک از این مراحل، با توجه به ساختار تدوین‌شده برای هر یک، تکمیل‌کننده مرحله قبل و پیش‌نیاز مرحله بعدی است. به‌طور معمول هر روز معاملاتی شامل شش مرحله است که هر مرحله ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارد.
این مراحل شامل: پیش‌گشایش، حراج آغازین، جلسه اصلی یا پیوسته بازار، پیش‌پایانی، حراج پایانی و معاملات پایانی است. برخی از بورس‌های دنیا بخشی از این مراحل معاملاتی را در سازوکار معاملاتی اتخاذ کرده و برخی دیگر علاوه بر مراحل معمول، مراحل بیشتری را تعریف می‌کنند ولی مطابق بررسی‌های انجام شده، بورس‌های پیشرفته تمام مراحل شش‌گانه را به‌صورت کامل اجرا می‌کنند.
۱- مرحله پیش‌گشایش در بورس ها
اولین مرحله در معاملات روزانه، مرحله پیش‌گشایش است که هدف اصلی از برگزاری آن کشف قیمت مناسب برای شروع معاملات است. در این مرحله سرمایه‌گذاران می‌توانند سفارشهای خود را وارد کرده یا اقدام به اصلاح یا حذف آنها کنند. سفارشهای دریافتی در سامانه معاملات ثبت می‌شوند ولی در این مرحله هیچ معامله‌ای صورت نمی‌گیرد.
در این مرحله سرمایه‌گذاران باید سفارش‌ها را در دامنه نوسان تعیین شده وارد کنند. یعنی این مرحله معاملاتی نیز شامل محدودیت دامنه نوسان است. برای تعیین دامنه نوسان این حراج از قیمت پایانی روز قبل استفاده می‌شود.
به‌عنوان مثال اگر دامنه نوسان همانند بورس اوراق بهادار تهران ۵ درصد حول قیمت پایانی در نظر گرفته شود و قیمت پایانی روز قبل ۱۰۰ تومان باشد، حدود دامنه نوسان مورد استفاده برای مرحله پیش گشایش ۹۵ تا ۱۰۵ تومان است. در صورتی که در روز معاملاتی قبل، معامله‌ای انجام نشده باشد از آخرین قیمت پایانی برای تعیین دامنه نوسان استفاده می‌شود.
مدت زمان این مرحله از معاملات بنا به شرایط مختلف بورس‌ها با یکدیگر متفاوت است ولی به‌صورت کلی بورس‌هایی که نمادهای آنها در چند کشور معامله می‌شود یا وسعت جغرافیایی کشور آنها بسیار زیاد است، دارای مدت زمان پیش‌گشایش بیشتری هستند.
هدف از افزایش زمان در آنها، کاستن اثر اختلاف زمانی بین فعالان بازار در کشورهای مختلف یا مناطق مختلف کشور با اختلاف زمان زیاد، در فرآیند کشف قیمت است. در طول این مرحله معاملاتی و بر اساس قیمت‌های پیشنهادی سفارشهای خرید و فروش، قیمتی با عنوان قیمت تئوریک گشایش محاسبه و منتشر می‌شود.
۲- مرحله حراج آغازین در بورس ها
پس از پایان مرحله پیش‌گشایش، حراج آغازین بر اساس آخرین قیمت تئوریک گشایش انجام می‌شود. در این مرحله، به محض اعلام قیمت تئوریک گشایش، سفارشهای مشمول قیمت تئوریک با یکدیگر منطبق شده و معامله می‌شوند.
حراج‌های آغازین در بورس‌های دنیا در حداقل زمان ممکن صورت می‌گیرند. در این مرحله امکان ورود سفارش جدید و اصلاح یا حذف سفارشهای موجود وجود ندارد و هدف از ایجاد آن انطباق سفارشهای ثبت شده در مرحله پیش‌گشایش است.
انطباق سفارش‌هایی که با قیمت تئوریک گشایش قابلیت اجرا دارند، فرآیندی است که نیاز به حجم بالایی از محاسبات دارد زیرا سفارشهای دریافتی در سامانه‌های معاملات دارای انواع مختلفی است و علاوه بر در نظر گرفتن نوع و اعتبار زمانی هر یک، باید کنترل‌های مختلفی نیز توسط سامانه معاملات روی آنها صورت پذیرد. به همین دلیل برخی از بورس‌ها در این مرحله اقدام به گشایش طبقه‌بندی‌شده می‌کنند.
۳- مرحله پیوسته یا اصلی در بورس ها
پس از پایان حراج آغازین و بدون وقفه مرحله اصلی معاملات شروع می‌شود. در این مرحله انواع مختلف سفارش‌ها در دامنه مجاز نوسان قیمتی وارد سامانه معاملات شده و در صورت امکان انطباق با یک سفارش دیگر به‌صورت آنی معامله می‌شوند. دامنه نوسان برای این مرحله از معاملات بر اساس قیمت تئوریک حاصل از مرحله قبل یا حراج آغازین تعیین می‌شود.
به عبارت بهتر در سایر بورس‌های اوراق بهادار دامنه نوسان مرحله پیش‌گشایش و مرحله اصلی معاملات با یکدیگر متفاوت است. دامنه نوسان اول بر اساس قیمت پایانی روز قبل و دامنه جلسه اصلی معاملات بر اساس قیمت حاصل از حراج آغازین تعیین می‌شود.
در واقع با استفاده از حراج آغازین به بازار فرصتی داده می‌شود تا اتفاقاتی را که پس از بسته شدن بازار رخ داده است تحلیل کرده و در مرحله پیش‌گشایش اثر خود را روی قیمت گذاشته و با تعیین دامنه نوسان جدید حاصل از آن، معاملات در مرحله اصلی معاملات با نوسان کمتری انجام شود.
نکته قابل توجه این است که در صورتی که قیمت تئوریک روی سقف یا کف دامنه مجاز قرار بگیرد با استفاده از این سازوکار در عمل دامنه نوسان دوبرابر خواهد شد.
۴- مرحله پیش‌پایانی در بورس ها
پس از پایان جلسه اصلی معاملات، مرحله پیش‌پایانی برای تعیین قیمت مناسب پایانی شروع می‌شود. هدف اصلی از اجرای این مرحله از معاملات کشف قیمتی است که منعکس‌کننده خلاصه رویدادهای طی روز بوده و در آن قیمت بازار به اجماع رسیده است.
مشخصات این مرحله از معاملات بسیار شبیه مرحله پیش‌گشایش است یعنی در این مرحله دقیقا همانند پیش گشایش، سفارش‌ها می‌توانند وارد، اصلاح و حذف شوند، اما هیچ معامله‌ای صورت نمی‌گیرد. در مرحله پیش‌پایانی نیز قیمت تئوریک پایانی محاسبه می‌شود.
روش محاسبه قیمت تئوریک پایانی همان روش مورد استفاده در تعیین قیمت تئوریک گشایش است. ازاین‌رو، با ورود یا لغو سفارش‌ها در طول این مرحله، قیمت پایانی تئوریک تغییر می‌کند. این قیمت در طول جلسه پیش‌پایانی به‌صورت پیوسته محاسبه شده و در دسترس فعالان بازار قرار دارد.
مدت زمان این مرحله از معاملات معمولا در بورس‌ها متفاوت است ولی به‌صورت کلی مدت زمان آن نسبت به پیش‌گشایش کوتاه‌تر است. تعداد زیادی از بورس‌های اوراق بهادار بازه زمانی ۵ یا ۱۰ دقیقه‌ای را برای این مرحله معاملاتی در نظر گرفته‌اند.
در مرحله پیش‌پایانی نیز سفارش‌ها باید در دامنه مجاز نوسان جلسه اصلی معاملات قرار داشته باشند. علاوه بر این، سفارشهای مجازی که در جلسه معاملات اصلی وارد شده ولی اجرا نشده‌ا‌ند، در صورت عدم لغو، به‌صورت خودکار وارد این مرحله می‌شوند و در تعیین قیمت تئوریک پایانی نقش خواهند داشت.
در برخی از بورس‌ها، سفارشهای اجرانشده‌ای که از نوع سفارش محدود هستند، به‌صورت خودکار وارد این مرحله می‌شوند، اما سفارش‌ها با قیمت بازار در صورت اجرا نشدن در جلسه معاملات اصلی، در پایان جلسه اصلی لغو شده و وارد این مرحله نمی‌شوند.
در صورتی که قیمت تئوریک پایانی روی کف یا سقف دامنه مجاز نوسان باشد، همانند جلسه پیش‌گشایش مرحله پیش‌پایانی برای یک بازه زمانی معین ادامه پیدا می‌کند. این زمان اضافی برای اطمینان از عدم دستکاری و اجماع بازار در قیمت حاصل از حراج است.
۵- مرحله حراج پایانی در بورس ها
حراج پایانی دقیقا شبیه حراج آغازین کار می‌کند و سازوکار اجرای آن نیز یکسان است. یعنی پس از اتمام مرحله پیش‌پایانی در این مرحله بر اساس قیمت تئوریک پایانی اقدام به انطباق سفارش‌ها با یکدیگر می‌شود. این مرحله از معاملات در کوتاه‌ترین زمان ممکن اجرا می‌شود و معمولا در یک لحظه انجام می‌شود. در مرحله حراج پایانی، سفارشهای جدید وارد نمی‌شود و سفارشهای موجود نیز اصلاح یا حذف نمی‌شوند.
به عبارت بهتر این مرحله همانند حراج آغازین است و تنها برای انطباق سفارشهای مرحله پیش‌پایانی و تعیین قیمت پایانی طراحی شده است. برخی از بورس‌ها، در صورت عدم اعلام قیمت تئوریک پایانی (نبود سفارش در سیستم معاملاتی)، آخرین قیمت‌های معامله‌شده در مرحله جلسه اصلی معاملات یا از میانگین موزون معاملات در ساعات پایانی، به‌عنوان قیمت اعلامی این مرحله استفاده می‌کنند.
بعد از اتمام این مرحله سیستم به‌صورت خودکار وارد مرحله معاملات پایانی می‌شود. سفارش‌هایی که در این مرحله نتوانستند معامله شوند یا باقیمانده سفارشهای این مرحله وارد مرحله معاملات پایانی می‌شود. برخی از بورس‌های اوراق بهادار برای اینکه قیمت حاصل از حراج پایانی را به‌عنوان قیمت پایانی مورد قبول قرار دهند محدودیتی برای حجم مورد معامله در حراج در نظر گرفته‌اند.
۶- مرحله معاملات پایانی در بورس ها
در مرحله معاملات پایانی سرمایه‌گذارانی که می‌خواهند از نوسانات روزانه قیمت دور باشند (مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری، سبدگردان‌ها) اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار می‌کنند. زیرا در این مرحله، سفارش‌ها تنها می‌توانند با قیمت پایانی تعیین‌شده در مرحله قبل معامله شوند. به عبارت دیگر در مرحله معاملات پایانی می‌توانند اقدام به خرید و فروش دارایی کنند و از انتقادات آتی که ممکن است در صورت معامله در طی روز با آن مواجه شوند، دوری کنند.
از آنجا که سفارشهای وارد شده در این مرحله با یک قیمت (قیمت پایانی) ثبت و معامله می‌شوند پس اولویت اجرای سفارش‌ها، اولویت زمان خواهد بود. برخلاف جلسه اصلی معاملات در این مرحله انواع محدودی از سفارش‌ها نظیر سفارش محدود، سفارش انجام و ابطال، سفارش حداقل مقدار می‌توانند وارد سیستم معاملاتی شوند.
البته در برخی از بورس‌ها، سفارش با قیمت بازار که در جلسه معاملاتی اصلی وارد شده و اجرا نشده است، امکان ورود به مرحله معاملات پایانی (در صورت عدم لغو) را دارد. مدت زمان این مرحله معاملاتی به‌طور معمول بین ۵ تا ۱۵ دقیقه است و در صورت عدم معامله ورقه بهادار در روز معاملاتی، قیمت پایانی روز قبل پس از اعمال تعدیلات ضروری (مندرج در قانون) به‌عنوان قیمت پایانی تعیین می‌شود.