- فائزه رهنی | کارشناس بازار سرمایه
آهن یکی از عناصر مهم و فراوان زمین است به گونه‌ای که حدود ۵ درصد از پوسته زمین را اکسید آهن تشکیل می‌دهد. کانی‌های معدنی رایج سنگ آهن شامل هماتیت و مگنتیت هستند. کانسارهای آهن در سنگ‌های ماگمایی و رسوبی یافت می‌شوند و کانسارهای آهن رسوبی ۹۰ درصد ذخایر آهن دنیا را شامل می‌شوند. آهن از باارزش‌ترین مواد معدنی فلزی است که به‌عنوان ماده اولیه در بسیاری از صنایع کاربرد دارد از جمله سنگ آهن که ماده اولیه تولید فولاد است.
مجموع ذخایر سنگ آهن جهان حدود ۱۷۰ میلیارد تن است که عمده آن یعنی حدود ۴۸ میلیارد تن در کشور استرالیاست. پس از استرالیا، برزیل، روسیه و چین در رتبه‌های بعدی قرار دارند که به ترتیب صاحب ۲۹، ۲۵ و ۲۰ میلیارد تن معادن سنگ آهن هستند. ایران نیز با داشتن ۷/ ۲ میلیارد تن ذخایر سنگ آهن در رتبه نهم جهان قرار دارد. عیار سنگ آهن جهان به‌طور میانگین ۴۸ درصد و عیار سنگ آهن ایران معادل ۵۶ درصد است.
بر اساس آخرین آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۹ حدود ۲۵۴۲ میلیون تن سنگ آهن در جهان تولید شده است. استرالیا ۳۶ درصد، برزیل ۱۹ درصد و چین ۱۴ درصد از این آمار را در اختیار دارند، ایران نیز با تولید ۳۸ میلیون تن در رتبه یازدهم جهانی به لحاظ میزان تولید قرار گرفته است. مقدار تولید سنگ آهن در جهان طی ۵ سال گذشته روند صعودی داشته و به‌طور میانگین هر سال حدود ۴ درصد افزایش پیدا کرده است. در ایران نیز روند تولید در سال ۲۰۱۹ با افزایش مقدار جهانی همسو بوده است.
موارد مصرف سنگ آهن
چهار عرضـه‌کننده بـزرگ سنـگ آهــن در جهــان بـه ترتیــب شــرکت‌های Vale، Rio Tinto، BHP Billton و Fortescute Metal Group هستند. عمده سنگ آهن جهان برای تولید فولاد در چین مورد استفاده قرار می‌گیرد. چین با تولید ۹۹۶ میلیون تن فولاد خام در سال ۲۰۱۹ رتبه اول جهانی را دارد. ایران نیز در این سال با تولید ۳۲ میلیون تن فولاد خام که معادل ۷/ ۱ درصد از کل تولیدات جهانی است در رتبه دهم جهان قرار گرفت.
فرآیند تولید
سنگ آهن به‌عنوان ماده اولیه در بسیاری از صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد که می‌توان از آن جمله به مواد صنعتی و معدنی اشاره کرد. سنگ آهن طی عملیات بهره‌برداری به کنسانتره، گندله، آهن اسفنجی و فولاد تبدیل می‌شود که ضرایب تبدیل آنها به شرح زیر است. سنگ آهن از معدن استخراج و تبدیل به کنسانتره سنگ آهن می‌شود. کنسانتره سنگ آهن به‌طور متوسط عیار پایین‌تری از سنگ آهن دارد به همین دلیل برای پرعیار‌سازی با استفاده از روش‌های پیچیده‌تری به کنسانتره و گندله تبدیل می‌شود.
گندله محصول نهایی فرآیند گندله‌سازی بوده و ماده اولیه فرآیند تولید آهن خام در کوره بلند و تولید آهن اسفنجی به روش‌های متعدد احیای مستقیم است. گندله به معنای گلوله‌های تولید شده از سنگ آهن و سایر مواد افزودنی است که ابتدا خام و سپس سخت یا پخته می‌شوند و برای احیا به روش سنتی تولید آهن در کوره بلند یا روش‌های متعدد احیای مستقیم کاربرد دارند.
از آنجا که گندله ماده اولیه تولید آهن خام است بنابراین باید برای استفاده در کوره‌های احیا ویژگی‌های مکانیکی، شیمیایی و حرارتی مطلوبی داشته باشد. آهن اسفنجی از عملیات احیای مستقیم سنگ آهن به دست می‌آید و از آنجا که سنگ آهن عیار بالایی دارد، می‌تواند جایگزین مناسبی برای قراضه جهت ذوب باشد. تولید آهن اسفنجی از سنگ آهن معمولا به دو روش صورت می‌گیرد؛ استفاده از زغال‌سنگ و استفاده از گاز.
شرکت‌هایی که در حوزه صنعت و معدن در ایران و در بازار سرمایه فعالیت می‌کنند شامل صنعتی و معدنی گل‌گهر، چادرملو، توسعه معدنی صبانور و... هستند که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.
شرکت‌های صنعتی و معدنی در بازار سرمایه
یکی از بزرگ‌ترین صنایع بورسی ایران، صنعت استخراج کانه‌های فلزی است که شرکت‌های فعال در این صنعت پس از استخراج سنگ آهن و بالا بردن عیار (تغلیظ کردن) آن را تبدیل به کنسانتره و سپس گندله یا آهن ۶۵ درصد کرده و در واحد اسفنجی با گرفتن اکسیژن گندله یا اصطلاحا واحد احیای گندله به آهن اسفنجی تبدیل می‌کنند که ماده اولیه تولید شمش‌های فولادی است.
البته در برخی شرکت‌ها، گندله و کنسانتره به‌صورت خام فروخته می‌شوند. از آنجا که بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای هر صنعت امری بسیار مهم است، مهم‌ترین چالش پیش روی این صنعت قیمت‌گذاری دستوری محصولات است. طبق قانون، قیمت‌گذاری گندله و کنسانتره تولید شرکت‌ها بر اساس نرخ محصول شمش فولاد خوزستان است.
به این ترتیب که قیمت هر تن گندله مساوی است با ۵/ ۲۳ درصد قیمت یک تن شمش فولاد خوزستان و قیمت یک تن کنسانتره برابر است با ۱۶ درصد بهای یک تن شمش فولاد خوزستان. اما از سوی دیگر فراوانی و تولید داخل بودن مواد اولیه که همان معادن سنگ آهن در کشور است از اصلی‌ترین مزایای این صنعت به شمار رفته که می‌تواند باعث کاهش ریسک‌های مهمی از جمله نوسانات نرخ ارز، تحریم و... باشد و آنها را به صفر برساند. همچنین نزدیک بودن شرکت‌های بزرگ فعال در این حوزه به خطوط حمل‌ونقل ریلی نیز باعث کاهش هزینه حمل‌ونقل مواد اولیه شده است.
عوامل موثر بر قیمت‌گذاری محصولات صنعت
نرخ‌گذاری محصولات این صنعت کاملا دستوری و براساس درصدی از شمش فولاد خوزستان است.
البته خوشبختانه اخیرا زمزمه‌هایی درخصوص تغییرات قیمت این دو محصول به گوش رسیده که خبر بسیار مهمی برای شرکت‌های این صنعت است و در صورت آزاد‌سازی باعث افزایش سودآوری آنها می‌شود که بالطبع با افزایش قیمت سهم شرکت‌ها توام خواهد شد.
عوامل موثر بر بهای تمام‌شده شرکت‌های معدنی
قیمت سنگ آهن به‌طور قانونی نسبتی از قیمت شمش فولاد است؛ در نتیجه قیمت این محصول برای شرکت‌های فعال در این صنعت بسیار مهم است. تعیین‌کننده اصلی بهای تمام‌شده این شرکت‌ها مواد مستقیم مصرفی و در نتیجه سنگ آهن خام است. ایران تاکنون سنگ آهن مصرفی خود را به دلیل دسترسی به معادن تامین کرده و به همین دلیل تاکنون نیازی به سنگ آهن وارداتی نداشته است. هزینه بهای تمام شده برای شرکت‌های معدنی در ایران عمدتا مربوط به هزینه استخراج سنگ آهن مگنیتی است.
براساس تحقیقات به عمل آمده، قیمت سنگ آهن عموما با قیمت نفت همبستگی تقریبا بین ۷۰ تا ۸۰ درصدی دارد، در نتیجه نوسانات این ماده می‌تواند باعث افزایش یا کاهش بهای تمام شده شرکت‌های معدنی در سطح دنیا شود. سایر عوامل همچون اتفاقات ناگهانی مانند شکستن سد در برزیل ممکن است طرف عرضه را با مشکلاتی در سطح جهانی روبه‌رو کند که با توجه به عدم‌نیاز فعلی ایران به سنگ آهن وارداتی می‌توان گفت در بازه یک تا پنج ساله ایران از تاثیر این اتفاقات مصون است.
نرخ ارز
با اینکه شرکت‌های معدنی به دلیل نیاز داخل، صادرات و در نتیجه درآمد دلاری چندانی ندارند اما نرخ ارز در ایران همیشه از جمله پارامترهای کلان و بسیار تاثیرگذار در اقتصاد محسوب می‌شود. افزایش شدید نرخ ارز طی سال‌های اخیر تاثیر قابل ملاحظه‌ای در بازار مختلف به‌خصوص بازار سرمایه و سودآوری شرکت‌های صادراتی داشته است.
افزایش تحریم‌ها و ریسک‌های بین‌المللی همچنین منجر به افزایش نرخ ارز شده (به دلیل کاهش صادرات و کاهش ارز وارداتی به کشور) و سود شرکت‌های صادراتی را از ناحیه تبدیل ارز به ریال افزایش می‌دهد. این موضوع نیز بر قیمت سهام این شرکت‌ها بر روی تابلوی بورس تاثیر می‌گذارد.
شرایط پیش رو
ایران با داشتن منابع بزرگ سنگ آهن تاکنون توانسته سنگ آهن موردنیاز زنجیره فولاد کشور را تامین کند. در سال‌های آتی و همزمان با به بهره‌برداری رسیدن طرح‌های توسعه در صنعت فولاد (همچون طرح شماره ۲ فولاد کاوه) ممکن است نیاز به سنگ آهن وارداتی در کشور احساس شود.
مباحث زیادی حول محور آزاد‌سازی نرخ سنگ آهن عنوان شده که تاکنون بی‌نتیجه مانده است و طی هفته‌های اخیر شاهد افزایش قیمت جهانی سنگ آهن بوده‌ایم که چنانچه فرمول قیمت‌گذاری سنگ آهن نیز تغییراتی داشته باشد این موضوع می‌تواند حاشیه سود شرکت‌های سنگ آهنی را افزایش دهد.
به نظر می‌رسد قیمت‌گذاری دستوری سنگ آهن به دلیل کمک به شرکت‌های فولادی برای کم کردن بهای تمام شده و افزایش حاشیه سود آنهاست. چندی پیش در مورد عرضه محصولات زنجیره فولاد در بورس کالا جلساتی تشکیل شد که این موضوع نیز عملا برای قسمتی از این زنجیره بود و سنگ آهن و مشتقات آن را شامل نشد.
از طرف دیگر با انتشار لایحه بودجه ۱۴۰۰ شاهد رشد ۳۰ درصدی حقوق دولتی معادن برای دولت بوده‌ایم. این لایحه حاکی از آن است که بهره مالکانه و حقوق دولتی معادن از ۲۸۲۴ میلیارد تومان در سال ۹۹ به ۴هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ خواهد رسید. این موضوع به معنای رشد ۴/ ۲۹ درصدی درآمد دولت از این محل است. در صورت تصویب این لایحه تاثیر این موضوع بر بهای تمام شده شرکت‌های معدنی نیز مورد توجه خواهد بود.
