- مریم رستمی | کارشناس بازار سرمایه
بازار جهانی نفت از مارس سال ۲۰۲۰ با کمترین تقاضا از زمان شیوع ویروس کرونا در اقتصادهای جهان مواجه شده و دولت‌ها را وادار به اعمال اقداماتی برای کاهش شیوع ویروس کرده و در نتیجه میلیون‌ها نفر را خانه‌نشین کرده است.
همین امر سبب شد فرآورده‌های نفتی همچون بنزین، گازوئیل و نفت کوره در جهان با کاهش تقاضا مواجه شوند که علت اصلی آن قرنطینه‌های سراسری و کاهش صادرات زمینی بین کشورها بود.قیمت جهانی نفت متاثر از عرضه و تقاضا در این محصول استراتژیک است.
بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان کشورهای عضو اوپک هستند که ۶۵ درصد ذخایر نفتی دنیا را در اختیار داشته اما ۴۰ درصد از کل تولید نفت خام را به خود اختصاص داده‌اند.
بزرگ‌ترین تولیدکنندگان خارج از اوپک نیز شامل آمریکا، روسیه، برزیل، مکزیک، کانادا، نروژ، بریتانیا، چین، سودان و جمهوری آذربایجان میشود. کشورهای خارج از اوپک به‌شدت در تلاش برای افزایش تولید و صادرات این محصول هستند به‌خصوص آمریکا، برزیل و کانادا که از واردکننده به صادرکننده تبدیل شده و بازار کشورهای عضو اوپک را نیز تحت تاثیر قرار داده‌اند.
عوامل تعیین کننده قیمت جهانی نفت و تاثیر آن بر پالایشی ها
مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر بهای نفت، رشد اقتصادی کشورهایی همچون چین، آمریکا، اروپا، ژاپن، هند) شاخص دلار آمریکا، قیمت طلای جهانی، عرضه و تقاضا، تصمیمات اوپک و درنهایت ریسک‌های ژئوپلیتیک است.
تغییرات در هرکدام از موارد بالا بر تعیین قیمت معاملاتی نفت در بازارهای جهانی و بازار ایران تاثیرگذار است.به‌عنوان مثال، مادامی که خبرهای جنگ و درگیری در عراق یا لیبی به گوش می‌رسد یا در خلیج مکزیک توفان‌های سهمگین موجب تعطیلی سکوهای نفتی آمریکا و مکزیک میشود، قیمت نفت روند صعودی به خود می‌گیرد.
حتی میزان ذخایر اعلامی کشورها به‌خصوص مصرف‌کنندگان عمده نفت خام نیز موجب بروز نوسانات قیمتی میشود به گونه‌‌ای که چنانچه اداره اطلاعات انرژی آمریکا آمار میزان ذخایر نفتی را کاهشی و منفی منتشر کند قیمت‌ها روند صعودی به خود می‌گیرند.
درگیری‌ها در لیبی بین ژنرال حفتر و قوای تحت حمایت ترکیه، حملات گاه‌وبیگاه گروه تروریستی بوکوحرام در نیجریه یا آمار میزان تعداد فعالیت سکوهای نفتی در آمریکا از ریسک‌های مستقیم بر عرضه نفت است که موجب نوسانات قیمتی نیز خواهد شد.
همچنین در آینده تصمیم دولت جدید آمریکا و شخص جو بایدن در توافق برجام و تصمیم شرکت‌های نفتی فعال در استحصال نفت شل مستقر در کانادا و آمریکا از عوامل تاثیرگذار خواهند بود.
تحریم‌های نفتی ایران و تاثیر آن بر پالایشی ها
با رسیدن قیمت نفت به سطوح پایین تاریخی، غول‌های نفتی مجبور می‌شوند سهمیه تولید خود را کاهش دهند تا عرضه و تقاضا متعادل‌تر شود. پس از اعلام دونالد ترامپ، بازگشت مجدد تحریم‌ها برای کشور رقم خورد و اقتصاد ایران که به صادرات نفت وابسته است با اعمال تحریم‌های ایالات‌متحده بیشترین لطمه را دید.
حال با روی کار آمدن جو بایدن، خبرهایی از کاهش محدودیت‌های نفتی ایران به گوش می‌رسد. اما با فرض محقق شدن این خبرها نیز، ایران نمی‌تواند تا مدت‌ها به سطح صادرات پیشین خود بازگردد چراکه چاه‌هایی که بیش از یک سال بسته بودند نیاز به تزریق و نگهداری گاز دارند و کمی دور از ذهن است که بتواند آن سطح از صادرات قبل از تحریم‌ها را که در برنامه بودجه خود به‌طور میانگین ۲ میلیون و ۳۰۰هزار بشکه در روز لحاظ کرده، عملیاتی کند و نهایتا باید به صادرات یک تا یک و نیم میلیون بشکه در روز بسنده کند.
تاثیر قیمت جهانی نفت بر پالایشی ها در بورس
ازجمله مهم‌ترین اثرات بهای طلای سیاه بر بازارهای ایران، در بازار سهام است که می‌تواند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر عملکرد و سودآوری صنایع و گروه‌های مختلف و به‌تبع آن قیمت سهام در نمادهای مختلف بازار و درنهایت شاخص کل بورس تاثیرگذار باشد.
به‌ویژه آنکه عمده شرکت‌ها و صنایع شاخص‌ساز بازار سهام ایران، شرکت‌های نفتی هستند که با حجم معاملات بالا تاثیر زیادی بر حرکت شاخص دارند. این اثر به‌ویژه بر شاخص قیمت سهم شرکت‌های پالایشی و پتروشیمی به دلیل وابستگی فراوان به نفت و تاثیرپذیری مستقیم از بها و نوسانات آن، بیش از سایر شرکت‌های موجود در بازار سهام است.
درست است که صنایع فعال در بخش انرژی ایران، با توجه به قیمت ثابت و داخلی بهای نفت که به‌واسطه دولت تثبیت میشود، بهره‌مند می‌شوند و قیمت‌های جهانی نمی‌تواند تاثیر چندانی بر عملکرد این صنایع داشته باشد اما، صادرات‌محور بودن صنایع پالایشی و پتروشیمی، توجهات را به سمت قیمت جهانی نفت در بازارهای بین‌المللی سوق می‌دهد که می‌تواند بر ارزش سهام صنایع مذکور تاثیرگذار باشد.
البته نباید تاثیر نرخ ارز ایران بر درآمدزایی و تغییرات قیمت سهم پالایشی‌ها و پتروشیمی‌ها را نادیده گرفت. با توجه به اینکه شرکت‌های مذکور امکان فروش ارز حاصل از صادرات خود در بازار آزاد ایران را دارند، بنابراین نوسانات قیمتی دلار هم می‌تواند یکی از عوامل مهم در افزایش یا کاهش بهای سهم پالایشی‌ها و پتروشیمی‌ها تلقی شود.
همان طور که از نمودارهای بالا نیز مشخص است مقایسه روند حرکت قیمتی نفت جهانی و شاخص فرآورده‌های نفتی طی ۵ سال اخیر، رابطه معنادار و مستقیمی را نشان نمی‌دهد و گفته شد که تاثیر نوسانات قیمتی نفت در بازارهای جهانی با تاخیر روی محصولات گروه پالایشی و پتروشیمی تاثیرگذار است، ضمن اینکه بیشترین اثر رشد قیمت نفت به‌واسطه درآمدهای ارزی حاصل از صادرات است که به شرط مدیریت صحیح از منابع ارزی تاثیرگذار خواهد بود.
ارزش پالایشی ها و پتروشیمی ها
گروه فرآورده‌های نفتی حدود ۶ درصد از ارزش بازار و محصولات پتروشیمی حدود ۱۹ درصد از ارزش بازار را به خود اختصاص داده‌اند. ارزش بازار پالایشی‌ها نیز درمجموع چیزی حدود ۳۳۱ هزار و ۹۳۷ میلیارد تومان است که از این میزان ۲۵۰ هزار و ۴۳۵ میلیارد تومان به نمادهای شبندر، شبریز، شتران و شپنا تعلق دارد، یعنی ۷۵ درصد از ارزش کل بازار پالایشی‌ها را چهار نماد مذکور تشکیل می‌دهند.
بیشترین سرمایه و سود انباشته در میان چهار نماد پالایشی‌ها، مربوط به شپنا و بیشترین ارزش بازار را پالایشگاه نفت بندرعباس دارا است. با توجه به اینکه پالایش نفت اصفهان بیشترین سرمایه را در میان پالایشی‌های دیگر دارا است، درنتیجه سهم از بازار و سهم از صنعت وسیع‌تری را نیز به خود اختصاص داده است.
حباب قیمت در پالایشی‌ها
چهار پالایشگاه (تبریز، اصفهان، تهران و بندرعباس) از شهریورماه سال جاری با عنوان صندوق پالایش یکم باقیمت ۱۰ هزار تومان به ازای هر یونیت (با احتساب تخفیف ۲۰ درصدی) فروخته شد. این عرضه یکی از بزرگ‌ترین تامین مالی‌های شرکت‌های بورسی در تاریخ فعالیت بورس محسوب میشود. با توجه به تخفیف ارائه‌شده در زمان عرضه، قیمت سهام با توجه به میزان تولید و ارزشمندی محصولات، دارای حباب است.
حال با توجه با ریزش شدیدی که هم‌راستا با ریزش شاخص کل بورس طی ماه‌های اخیر در تاریخچه معاملات به ثبت رسیده، این صندوق حداکثر بتواند ۲۰ تا ۳۰ درصد بالاتر از قیمت عرضه شده رشد کند؛ اما به دلیل اینکه دولت حامی این صندوق است و تعهداتی مبنی بر پشتیبانی از سهامداران آن دارد، می‌توان امیدوار بود که این سهم بتواند کمی بالاتر از قیمت خرید، به فروش رسد.
چنانچه شنیده میشود اگر ضرر و زیان مردم به واسطه خرید پالایش یکم جبران نشود دولت در نظر دارد تخفیف بیشتری به نرخ خوراک پالایشی‌ها اختصاص دهد تا از این جهت باعث شوک مثبت در قیمت‌های این چهار سهم شود.
در نهایت با توجه به نرخ جهانی نفت و محدودیت‌هایی که به‌واسطه تحریم‌ها برای ایران ایجاد شده، میزان صادرات برخی از محصولات شرکت‌های پالایشی و پتروشیمی (برخلاف بنزین، مازوت و گازوئیل) با نوسان همراه شده است. با شرایط کنونی و وجود ویروس کرونا، تقاضا برای بنزین و گازوئیل و سوخت‌های فسیلی در سطح جهان (به‌واسطه ممنوعیت در حمل و نقل‌های هوایی و زمینی) با کاهش مواجه شده و با ادامه‌دار بودن شرایط فعلی می‌تواند موجبات کاهش تقاضا در سوخت‌های مذکور را برای ایران نیز به همراه داشته باشد.
تجهیزات و تکنولوژی قدیمی نیز باعث ایجاد تولید کمتر، کیفیت کمتر و عدم بهره‌وری مناسب شده است که با رفع موانع مذکور می‌توان رضایتمندی و سودآوری بیشتر برای شرکت‌های مذکور را پیش‌بینی کرد که درنهایت به رشد بیشتر قیمت سهم پالایشی‌ها منجر خواهد شد.
رابطه غیرمستقیم تاثیر نفت بر پالایشی ها
نکته قابل‌توجه دیگر قرار داشتن در روزهای پایانی فصل زمستان و آغاز فصل گرما است که طبیعتا کاهش تقاضا رقم می‌خورد و درنتیجه بهای نفت برای پالایشی‌ها و پتروشیمی‌ها با کاهش همراه میشود اما برخلاف وابستگی بالای بهای محصولات به افزایش قیمت خوراک پایه، کاهش قیمت محصولات پالایشگاهی همزمان با کاهش قیمت نفت نیست و عملا این کاهش قیمت با تاخیر بر محصولات صنایع مذکور نمود پیدا می‌کند درنتیجه، این بازه تاخیر زمانی می‌تواند سود خوبی را نصیب پالایشی‌ها کند.
دو سوی تاثیر بازار نفت بر پالایشی ها
می‌توان این تاخیر زمانی را از دو بعد منفی و مثبت موردتوجه قرارداد:
بُعد منفی: مادامی‌که روند قیمتی نفت در مدار نزولی قرار دارد، از حجم سرمایه‌گذاری در این بخش کاسته خواهد شد و سرمایه‌ها به سمت صنایع دیگر خواهد رفت.
درنتیجه صنایع پالایشگاهی و پتروشیمی از سرمایه‌گذاری‌های جدید جامانده، تکنولوژی‌های قدیم همچنان پابرجا، تولید کمتر، هزینه‌های استهلاک بیشتر و... برای این صنایع رقم می‌خورد که در بلندمدت این صنایع با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهند شد که خارج شدن از آن نیازمند زمان و هزینه‌های بیشتری است.
بُعد مثبت: با کاهش قیمت جهانی نفت، شرکت‌هایی که در این صنعت یارانه دریافت می‌کنند موفق‌تر عمل خواهند کرد. زمانی که بهای نفت دریافتی صنایع مذکور ارزان‌تر از قیمت فوب خلیج‌فارس است، سبب میشود بتوانند با هزینه کمتر در بازارهای صادراتی به رقابت بپردازند و شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بیشتری در این حوزه ورود کنند.
از سوی دیگر روند روبه رشد بهای دلار نیمایی در بودجه ۱۴۰۰، سبب میشود صنایع نامبرده بتوانند از طریق نرخ تسعیر ارز، زیان‌های وارده از جانب افت قیمت نفت را جبران و تلافی کنند. درنهایت می‌توان نتیجه گرفت که آسیب‌پذیری شرکت‌های پالایشی و پتروشیمی در ایران از کاهش قیمت نفت بسیار کمتر از سایر کشورها است.
منبع: دنیای اقتصاد