- الهه ظفری | تحلیلگر بازار سرمایه
یکی از بزرگ‌ترین و سرمایه‌بر‌ترین صنایع دنیا پالایش نفت خام است. این صنعت جزو صنایع بلوغ یافته در دنیا به شمار می‌رود که فناوری بالا همچنان در آن بسیار با اهمیت و پرکاربرد است. مهم‌ترین وظیفه پالایشگاه‌ها تبدیل نفت خام به موادی با ارزش بیشتر است؛ در نتیجه اگر اختلاف ارزش محصولات و خوراک دریافتی پالایشگاه نتواند هزینه‌های عملیاتی آن را پوشش دهد ادامه فعالیت آنها توجیه اقتصادی نخواهد داشت.
از نظر ظرفیت پالایش نفت خام شرکتهای پالایش نفت کشور(بشکه در روز)، پالایشگاه‌های آبادان (۱۸درصد)، اصفهان(۱۷درصد) و ستاره خلیج فارس (۱۶درصد) به ترتیب بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های کشور و پالایشگاه کرمانشاه (یک درصد) کوچک‌ترین آنها است. بیشترین عمق پالایش مربوط به اراک (۷۸درصد)، لاوان و تبریز (هر دو ۷۱ درصد) و اصفهان (۶۶درصد) است. همچنین ضریب ظرفیت تمامی پالایشگاه‌های کشور اشباع است. از نظر پیچیدگی پالایشگاه‌ها، به ترتیب اراک (۹/ ۱۰)، تهران (۴/ ۵) و تبریز (۸/ ۴) جزو بهترین‌ها در ایران قرار می‌گیرند
همچنین پالایشگاه ستاره خلیج فارس با توجه به تفاوت خوراک ورودی دارای ضریب نلسون ۸ است. پالایشگاه‌های ایران (به جز اراک) از دسته پالایشگاه‌های ساده به شمار می‌آیند. متوسط شاخص پیچیدگی پالایشگاه‌های کشور ۵ از ۱۰ است؛ این در حالی است که در دنیا به‌طور متوسط این شاخص ۷ و در کشورهای توسعه‌یافته بیشتر از ۹ است. اهمیت این شاخص در این است که پایین بودن آن به نسبت، ارزش‌آفرینی پالایشگاه‌ها را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.
نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌های ایران دارای API حدود ۳۲ است. از همین رو به‌طور تقریبی ۴۵ الی ۵۰ درصد حجمی این نفت خام، باقی مانده برج تقطیر است و وارد برج خلأ می‌شود؛ بیش از ۷۵ درصد ورودی برج خلأ ته‌مانده و فرآورده‌های نفتی خیلی سنگین است؛ بنابراین به‌طور تقریبی بیش از ۴۰ درصد حجمی نفت خام خوراک پالایشگاه‌ها نیازمند ارتقا و تبدیل است تا به مواد سبک‌تر قابل فروش تبدیل شود. از سوی دیگر حدود ۳۴ درصد سبد محصولات تولیدی صنعت پالایشی ایران را فرآورده‌های سنگین نفتی تشکیل می‌دهند.
این اعداد نشان می‌دهد صنعت پالایش نفت ایران بخش کمی از فرآورده‌های سنگین و کم‌ارزش را به فرآورده‌های سبک و ارزشمند تبدیل می‌کند. در ایران حدود ۳۴درصد از محصولات در گروه محصولات سنگین، ۴۰ درصد در گروه میانه و تنها ۲۶ درصد محصولات سبک هستند.
در عربستان به ترتیب محصولات سنگین، میانه و سبک، ۲۷درصد، ۴۸ درصد و ۲۶ درصد است. در اروپا ۱۵ درصد محصولات سنگین، ۵۴درصد میانه و ۳۲ درصد محولات در گروه سبک قرار دارند و در ایالات متحده تنها ۵درصد محصولات سنگین، ۴۳ درصد میانه و ۵۳ درصد در گروه سبک قرار می‌گیرند.
رشد تقاضای فرآورده‌های سنگین نفتی در مقایسه با فرآورده‌های میانی و سبک به‌صورت قابل‌توجهی کمتر است که سبب می‌شود اختلاف قیمت فرآورده‌های سنگین با فرآورده‌های سبک‌تر بیشتر شود. در نتیجه برای ارتقای سودآوری صنعت پالایش در کشور ضروری است طرح‌های توسعه‌ای با هدف تبدیل فرآورده‌های سنگین به محصولات سبک‌تر به‌صورت جدی مورد توجه قرار بگیرد.
از نظر عملیاتی حاشیه فرآورش خالص واقعی پالایش نفت ایران به ازای هر بشکه نفت خام ورودی منفی است، اما بر اساس صورت‌های مالی پالایشگاه‌ها حاشیه سود خالص مثبت گزارش شده است. علت اصلی این اختلاف در تحلیل‌ها، ۱. پنج درصد تخفیف دولت در قیمت نفت خام و میعانات گازی خوراک،۲. تسویه فرآورده‌های اصلی گاه با قیمتی بالاتر از قیمت منطقه با توجه به کیفیت و ۳. تغییر نرخ تسعیر ارز اعمالی بر نفت خام و فرآورده‌های موجود در انبار، است.
همچنین این سه عامل یاد شده به واسطه ایجاد سودآوری برای پالایشگاه‌های کشور باعث شده‌اند که آنها با حاشیه سودآوری مثبت انگیزه‌ای برای افزایش بهره‌وری و بهبود سبد محصولات خود نداشته باشند.
همچنین ظرفیت واحد‌های ارتقای مواد میانی نفتی پالایشگاه‌های ایران نسبت به سایر مناطق جهان و میانگین منطقه بسیار پایین‌تر است. در نتیجه سهم فرآورده‌های سنگین و غیر نهایی در سبد محصولات آنها ناگزیر است. اما از نظر واحد‌های ارتقای مواد سبک نفتی، پالایشگاه‌های ایران نسبت به سایر بخش‌های تبدیل مواد ته‌ماند سنگین و ارتقای مواد میانی، وضعیت مناسب‌تری دارند هرچند همچنان نسبت به شاخص‌های معمول جهانی فاصله دارد. اهمیت توجه به این موضوعات درخصوص پالایشگاه‌ها در این است که نفت خام‌های تولیدی در جهان به مرور، سنگین‌تر و ترش‌تر می‌شوند.
همچنین پالایشگاه‌های در حال ساخت در جهان دارای پیچیدگی بسیار بالایی هستند که امکان دریافت خوراک سنگین و ترش را داشته باشند. در نتیجه در آینده قیمت نفت خام و فرآورده‌ها بر اساس این روند‌ها تعدیل می‌شوند که پالایشگاه‌های ساده را تحت تاثیر شدید قرار خواهند داد و ممکن است اندک توان رقابتی باقی مانده برای آنها را هم از بین ببرد.
مازاد قابل‌توجه فرآورده‌های سنگین پالایشگاه‌های ایران شاید یکی از جدی‌ترین معضلات سبد تولید آنها در سال‌های آتی باشد.براساس گزارش‌های شش ماه منتشر شده برای سال جاری، پالایشگاه نفت اصفهان در شش ماه سال جاری کاهش ۶۲درصدی در سود ناخالص نسبت به مدت مشابه سال گذشته را گزارش کرده است که عمدتا به دلیل کاهش درآمد عملیاتی بوده است. همچنین پالایشگاه‌های نفت بندر عباس ۹۹درصد کاهش، تبریز ۴۵درصد کاهش، تهران ۷۶درصد کاهش، لاوان ۷۳درصد کاهش و شیراز ۶۸ درصد کاهش سود ناخالص نسبت به مدت مشابه سال گذشته را گزارش کرده‌اند که تماما به دلیل کاهش کاهش قابل‌توجه تقاضا برای محصولات، بحران کرونا و کاهش فروش بنزین و همچنین افت در کرک اسپردها بوده است.
-
سهم متفاوت پالایشی ها
اما سهم متفاوت شرکتهای پالایشی از صنعت پالایشی کشور چقدر است.در زیر به این موضوع پرداخته شده است:
