- محمد رحمانی | عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر
صنعت پتروشیمی یک صنعت استراتژیک در دنیای امروز است و انسان قرن بیست و یکم بیش از همیشه به محصولات این صنعت وابسته‌شده به‌گونه‌ای که بدون صنایع پتروشیمی زندگی با مشکلات غیرقابل تصوری روبه‌رو خواهد شد.
زندگی بدون‌پلاستیک در دوره کرونا غیرقابل تصور بوده و البته حیات در این قرن بدون پتروشیمی نیز متصور نیست. به‌صورت دقیق‌تر امروزه محصولات بسیار متنوعی با کمک صنایع پتروشیمی تولید می‌شود.
صنعت پتروشیمی به بشر کمک کرده است که با تولید کودهای شیمیایی بتواند غذای جمعیت رو به رشد کره زمین را تامین کند و با تولید الیاف مصنوعی، پوشاک مورد نیاز ساکنان کره‌خاکی را تولید کند.
از مهم‌ترین محصولات این صنعت می‌توان پلاستیک‌‌ها، لاستیک‌ها، مواد شوینده، رنگ‌ها، چسب‌ها، حلال‌ها، آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها، اسیدها، چوب‌های مصنوعی، روغن‌های سنتزی، رزین‌ها و صدها ماده دیگر را نام برد. محصولاتی که در نبود آنها زندگی امروز بشر با مشکلات غیرقابل تصوری روبه‌رو خواهد شد.
محصولات پتروشیمی در همه‌جا وجود دارند و جزئی جدایی‌ناپذیر از جوامع مدرن هستند. بسته‌بندی، دستگاه‌های دیجیتالی، تجهیزات پزشکی و بسیاری موارد دیگر از جمله موارد استفاده محصولات پتروشیمی به‌شمار می‌روند.
آنها همچنین در بسیاری از قسمت‌های سیستم انرژی مدرن از جمله صفحات خورشیدی، پره‌های توربین‌بادی، باتری‌ها، عایق حرارتی ساختمان‌ها و قطعات خودروهای الکتریکی یافت میشوند. در بسیاری از منابع، دنیای کرونا‌زده امروز را عصر پلاستیک نامیده‌اند و در گمانه‌زنی‌های دیگر ذکر شده که عصر نفت به پایان رسیده است.
این دو گزینه متناقض نشان می‌دهد که دگردیسی جدیدی برای صنعت پتروشیمی آغاز شده که جایگاه آن را در کنار برتری به نسبت گذشته، در لایه‌های اثرگذار بالاتری از سبد محصولات تولیدی از نفت خام و سایر هیدروکربن‌ها جای می‌دهد.
این روند عمومی نیاز به تولید پلیمرهای پیشرفته‌تر و انتظار برای رشد تقاضایی شتابان را در بر دارد که باعث شده تا میل به تولید محصولات پتروشیمی افزایش یابد.
اما دنیای پیش‌رو به‌شدت پیچیده است و قرن بیست و یکم را باید دوره‌ای توام با نااطمینانی‌های بسیار به‌شمار آورد که البته ذات حیات بشر هم به حائل‌ها و محافظت‌کننده‌های جدیدتر محتاج خواهد شد.
به عبارت ساده‌تر؛ از یکسو روند توسعه تولید و مصرف و تقویت کاربرد محصولات پتروشیمی در حال افزایش است و از سوی دیگر نیاز به ایمن‌سازی جوامع میل به نگهداری و در دسترس بودن این گروه کالایی را تقویت کرده که در کنار عدم‌جایگزین‌پذیری پلاستیک و گروه‌های کالایی مشابه، اثباتی برای استراتژیک بودن صنعت پتروشیمی در اقصی‌نقاط جهان است. البته سال‌هاست که اهمیت صنعت پتروشیمی در کشور برای تصمیم‌سازان اقتصادی شفاف شده اگرچه توسعه آن فراز و فرودهایی داشته است.
ذات تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی را باید در این راستا ارزیابی کرد. فلسفه وجودی شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدف افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی‌سازی، افزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تدوین شد.
جهش اول در توسعه صنایع پتروشیمی
در پایان برنامه پنج ساله دوم توسعه (۷۸–۱۳۷۴)، با بهرهبرداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله نخست در این دوره، تولید محصولات پتروشیمی به ۱۱ میلیون تن در سال رسید.
در برنامه پنج‌ساله دوم «منطقه‌ویژه اقتصادی پتروشیمی» در محدوده منطقه بندرامام برای اجرای طرح‌های پتروشیمی و صنایع وابسته احداث شد. در برنامه سوم توسعه اجرای طرح‌های جدید با هدف تولید محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر و استفاده حداکثری از خوراک‌های اتان و مایعات گازی در نظر گرفته شده است.
برای اجرای این طرح‌ها، منطقه ویژه اقتصادی انرژی‌پارس به واسطه ارتباط آن با منابع گاز طبیعی میدان پارس‌جنوبی مکان مناسبی برای اجرای طرح‌های جدید پتروشیمی تشخیص داده شد. با مجموع سرمایه‌گذاری به ارزش ۱۱۵هزار و ۴۰۰ میلیارد ریال و بهرهبرداری از طرح‌ها، در پایان سال ۱۳۸۳ ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به ۱۸میلیون تن رسید.
تولید محصولات پتروشیمی نیز از ۱۱میلیون تن در سال ۷۸ به ۱۵میلیون تن در سال ۸۳ افزایش داشت. در سال ۱۳۸۳، صادرات و فروش داخلی شرکت به ترتیب ۲/ ۵میلیون تن به ارزش ۱۷۲۶ میلیون دلار و ۸/ ۴میلیون تن به ارزش۶/ ۱۲هزار میلیاردریال بوده است.
در طول سال‌های برنامه چهارم (۱۳۸۴ لغایت۱۳۸۹) ۴۰ طرح به ظرفیت ۳/ ۳۴میلیون تن به تولید رسید و در پایان سال ۸۹، ۵۱ میلیون تن ظرفیت تولید، ۴۰میلیون و ۱۰۰ هزار تن تولید و ۱۶میلیون و ۲۰۰ هزار تن صادرات ثبت شد.
جهش دوم در صنایع پتروشیمی
از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا پایان سال۱۳۹۵، با بهرهبرداری از ۲۶ طرح پتروشیمی شامل طرح‌های تولیدی، زیربنایی، سرویس‌های جانبی، بهینه‌سازی مصرف خوراک و پژوهشی که بخش زیادی ازسوی بخش خصوصی اجرا شد، حدود ۵/ ۱۰میلیون تن به ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور افزوده شد، به‌طوری که در پایان سال ۹۵، ظرفیت تولید به ۶۲میلیون تن، تولید به ۶/ ۵۰میلیون تن و صادرات به ۴/ ۲۰میلیون تن به ارزش ۵/ ۹میلیارد دلار رسید.
برنامه ششم: کسب جایگاه منطقه‌ای و جهانی
در تدوین برنامه ششم توسعه رویکرد کاهش فروش مواد پایه پتروشیمیایی، تکمیل زنجیره ارزش و افزایش سرمایه‌گذاری در نظر گرفته شده است که با بهرهبرداری از ۳۴ طرح پتروشیمی موجود در کشور که پیشرفت بالای ۲۰ درصد دارند امید است به بخش کوچکی از این اهدف نائل شد.
در پایان سال ۱۳۹۸ ظرفیت نصب‌‌شده صنعت پتروشیمی کشور ۶۴میلیون تن بوده است که مجتمع‌ها عملکردی معادل ۸۴ درصد ظرفیت اسمی را ثبت کردند و از ۷/ ۳۰میلیون تن محصول قابل فروش، ۴/ ۲۲میلیون تن به ارزش ۱۲میلیارد دلار صادر شد.
وضعیت صنایع پتروشیمی در ایران
هم‌اکنون ۵۵ مجتمع پتروشیمیایی فعال در ایران وجود دارد. رتبه ایران در بین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی۴۴ است، در دنیا رتبه اول در اختیار چین، رتبه دوم در اختیار ایالات‌متحده آمریکا و رتبه سوم در اختیار اتحادیه اروپا است. در منطقه خاورمیانه، عربستان بزرگترین تولیدکننده مواد پتروشیمیایی است و ایران در رتبه دوم پس از عربستان قرار دارد.
بر اساس آمار موجود درآمد پتروشیمی از صادرات و فروش داخلی طی مجموع ۷ سال گذشته از ۱۱۰ میلیارد دلار فراتر رفته است. از کل این درآمد ۸۰ میلیارد دلار صادرات و ۳۰ میلیارد دلار در بازار داخلی فروخته شده است. ۵۵ شرکت پتروشیمی ۴۰ درصد ارز معامله شده در بازار ثانویه ارز (نیما) را تامین کرده‌اند.
نقاط ضعف و قوت صنایع پتروشیمی در ایران
صنایع پتروشیمی در ایران دارای نقاط ضعف و قوت (عوامل داخلی) متعددی است که آگاهی از آن بسیار مهم است. مزیت نسبی ایران در تامین خوراک، انرژی و نیروی کار ارزان، بازار بزرگ مصرف داخل کشور، وجود زیرساخت‌های مناسب به ویژه در مناطق جنوبی مانند ماهشهر و عسلویه، حضور بخش خصوصی، عدم سرکوب قیمتی و امکان صادرات آزاد از جمله نقاط قوت صنایع پتروشیمی در ایران است که استفاده حداکثری و توسعه این صنعت از همین مسیرها عبور می‌کند. از جمله نقاط ضعف صنایع پتروشیمی در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ضریب بهره‌وری پایین، قیمت تمام شده بالا در مقایسه با صنایع پتروشیمی رقیب در منطقه، فناوریهای استفاده شده به نسبت قدیمی، بازده پایین نیروی کار، نبود منابع کافی داخلی در تامین قطعات، موادشیمیایی، دانش فنی و سایر نیازهای بنیادین، عدم به‌کارگیری مدیریت علمی و تفکر سیستمی، نبود سیستم جامع مدیریت دانش، نبود سیستم مشتری مداری، نبود سرمایه‌گذاری برای پرورش نیروی انسانی ماهر و کیفی ویژه صنایع پتروشیمی، عدم لحاظ شایستگی‌های علمی در به‌کارگیری افراد در ساختار سازمانی، نبود تفکر کارآفرینی و نوآوری در برابر روحیه بهرهبرداری و روزمره‌گی، نبود فرهنگ حفاظت جدی از محیط زیست و تولید با آلایندگی کمتر، عدم توانایی کافی در مدیریت قراردادها، عدم توانایی در کسب بازار و حفظ آن در منطقه و در دنیا، نبود تفکر تیمی، نبود سیستم ارزیابی عملکرد و استفاده در بهبود سازمان.
فرصت‌ها و تهدیدها
مهم‌ترین تهدیدهای صنعت پتروشیمی ایران عبارتند از: نبود سیاست ثابت درازمدت در تامین خوراک و قیمت‌گذاری خوراک وانرژی مصرفی، فشارهای خارجی و تحریم‌های بین‌المللی و عدم دسترسی مناسب به فناوری، مواد شیمیایی و کاتالیست و ابزارهای مالی، توسعه صنایع پتروشیمی و پتروپالایشگاهی در مناطق رقیب مانند عربستان سعودی، دسترسی رقبا به فناوریهای نوین با بهره‌وری بالا در مقایسه با فناوریهای به نسبت قدیمی مورد استفاده در صنایع پتروشیمی کشور، عدم وجود شرایط مناسب و نیز مقررات ثابت و دراز مدت برای جذب سرمایه‌گذار داخلی، مقررات و بوروکراسی دست و پاگیر و عدم ثبات سیاست‌های دولت برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی،ضریب ریسک بالای سرمایه‌گذاری در ایران، ادغام و همکاری شرکت‌های بزرگ دنیا در حوزه صنایع پتروشیمی برای کسب سهم بیشتر بازار، مقررات نوین زیست محیطی که در آینده نزدیک صادرات محصولاتی که تولید آنها آلایندگی بالا برای محیط زیست دارد را محدود می‌کند.
مهم‌ترین فرصت‌های صنعت پتروشیمی ایران عبارتند از: اعتبار منطقه‌ای و جهانی صنایع پتروشیمی، جذابیت بالا برای سرمایه‌گذاری خارجی در مقایسه با سایر صنایع، دسترسی به بازار بزرگ منطقه‌ای و جهانی (در صورت کاهش تحریم‌ها و فشارهای بیرونی)، قرار داشتن در کنار آبراه بین‌المللی خلیج فارس و دریای عمان، افزایش جهانی تقاضا برای محصولات پتروشیمی و بازار بزرگ مصرفی چین و هند.
چشم‌انداز صنایع پتروشیمی در دنیا، بایدها و نبایدها
صنایع پتروشیمی بزرگترین محرک تقاضای جهانی نفت است. بیش از یک سوم رشد تقاضا تا سال ۲۰۳۰ و تقریبا نیمی از رشد تقاضا تا سال ۲۰۵۰ به واسطه صنایع پتروشیمی است.
ایالات متحده، چین و خاورمیانه مهم‌ترین مناطق رشد و توسعه صنایع پتروشیمی در جهان خواهند بود. تولید، استفاده و دفع مواد پتروشیمیایی کماکان به محیط زیست صدمه خواهد زد، اما می‌توان برای کاهش اثرات منفی تولید و مصرف مواد پتروشیمیایی گام‌های قابل دستیابی و مقرون به صرفه برداشت.
ایران در میان‌مدت تولید محصولات بالک (مواد پایه مانند پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن، آروماتیک‌ها، آمونیاک و متانول) را پیش خواهد گرفت و با گشایش فضا تلاش خواهد کرد طرح‌های برنامه‌ریزی شده در برنامه توسعه پنجم و ششم را به سرانجام برساند.
همچنین در بخش جذب سرمایه‌گذار و راه‌اندازی طرح‌های جدید و به‌کارگیری فناوریهای نو که مبتنی بر بهبود مصرف انرژی و کاهش اثرات محیط زیستی است تلاش خواهد کرد.
همچنین با توجه به سخت شدن حفظ بازار و رقابت در بازارهای منطقه‌ای و جهانی گزینه ایجاد پتروپالایشگاه‌ها مورد توجه قرار خواهد گرفت و در پایین‌دست توسعه زنجیره ارزش اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد.
تا سال ۲۰۳۵ میلادی به‌رغم دو برابر شدن و رشد ۱۰۰ درصدی اقتصاد دنیا در این دوره، تقاضا برای انرژی تنها ۱۴ درصد رشد خواهد کرد و این اولین بار در طول تاریخ خواهد بود که رشد اقتصادی و رشد تقاضای انرژی از هم جدا میشوند.
دلیل اصلی این موضوع افزایش سهم انرژی‌‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی مصرفی دنیا خواهد بود که جایگزین نسل فناوریهای سوخت فسیلی خواهند شد و کارآیی بیشتری نسبت به انرژی‌‌های فسیلی دارند.
در همین راستا تقاضای جهانی در راستای تولید محصولات پتروشیمیایی با اثرات منفی کمتر بر محیط زیست خواهد بود.
امروزه دسته‌بندی خاکستری، آبی و سبز در محصولات تولیدی نشان از شدت آلایندگی فرآیندهایی دارد که آنها را تولید کرده‌اند. در برخی نقاط دنیا مانند بخش‌هایی از اتحادیه اروپا سخت‌گیری برای واردات محصولاتی که رد پای کربن بالاتری دارند تشدید شده است.
چشم‌انداز صنعت پتروشیمی و توسعه پایدار
طبق توصیه و گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، صنایع پتروشیمی برای ادامه حیات و ایفای نقش جدی‌تر در راستای پیاده‌سازی سیاست توسعه پایدار در درازمدت به سمت بهبود راندمان مصرف انرژی، کاهش گازهای گلخانه‌ای، کاهش تولید پسماند، جایگزینی پلاستیک‌های یکبار مصرف و مسوولیت‌پذیری در بازیافت یا دفع مناسب محصولات مصرفی پتروشیمیایی حرکت خواهند کرد. بنابراین:
- سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه برای تولید پایدار مواد پتروشیمیایی و کاهش خطرات مرتبط را تشدید خواهد شد.
- افزایش بهره‌وری در مصرف انرژی و کاهش انتشار آلاینده دی اکسید کربن در صنایع پتروشیمی دنبال خواهد شد و از طریق مشوق‌های مالی شرکت‌ها به این سو هدایت خواهند شد.
- تحقیق و توسعه و تلاش موثر درخصوص کاهش انتشار گاز گلخانه‌ای دی اکسید کربن به واسطه مقررات سختگیرانه‌تر زیست محیطی در دستور کار خواهد بود.
- مقررات سخت گیرانه تر در بخش استانداردهای کیفیت هوا برای صنایع اجرا خواهد شد.
- بهای سوخت و خوراک کماکان عامل اصلی بر قیمت بازار محصولات خواهد داشت
- اتکا به پلاستیک‌های یکبار مصرف کاهش و در نهایت حذف خواهد شد، مگر در موارد ضروری و غیرقابل جایگزین
- در صنایع پتروشیمی بهبود مدیریت پسماند و کاهش تولید آن به شدت مورد توجه خواهد بود.
- تلاش مضاعف برای آموزش و آگاه‌سازی مصرف‌کننده درخصوص مزایای بازیافت مواد پتروشیمیایی صورت خواهد گرفت.
- محصولات تولیدی از ابتدا با تمهیدات لازم برای بازگردانی و دفع مناسب تولید خواهد شد.
- مسوولیت تولیدکنندگان در برابر نحوه مصرف بازیافت و دفع مناسب محصولات پتروشیمیایی بیشتر خواهد شد.