دنیای‌اقتصاد: چین سال‌هاست به‌دنبال دگرگونی نقشه اقتصادی جهان است و از این رو پروژه جاده ابریشم ۲ یا «یک کمربند- یک جاده» را کلید زده است. مسیری که جاده ابریشم کهن را به یک کریدور مدرن ترانزیتی، تجاری و اقتصادی تبدیل می‌کند و از شانگهای به برلین کشیده می‌شود. این پروژه بزرگ‌ترین پروژه توسعه اقتصادی در تاریخ جهان است که البته نگرانی رقبای چین را هم بیش از پیش کرده است، تا جایی که اروپایی‌ها با ژاپن یک توافق زیرساختی امضا کردند تا همکاری و هماهنگی دو طرف برای مقابله با استراتژی «یک‌کمربند- یک جاده» چین را ارتقا دهند. این توافق در واقع بخشی از استراتژی «اتصال به آسیا» است که از سوی اتحادیه اروپا از سال گذشته کلید خورده تا نگرانی‌های بین‌المللی از جاده ابریشم جدید چینی‌ها را خنثی سازد.
در عین حال چینی‌ها درحال آماده‌سازی خود برای اجرای این پروژه هستند. مرکز پژوهش‌های مجلس، در گزارشی به بررسی اقداماتی که چین در راستای اجرای پروژه مذکور انجام داده، پرداخته است. این اقدامات در ۱۰ محور صورت گرفته است. این پروژه درحالی کلید خورده که ایران نیز یکی از کشورهایی است که در مسیر این جاده قرار دارد و به گفته مسوولان ایرانی، پروژه مذکور می‌تواند منافع اقتصادی قابل‌توجهی را برای کشور به‌دنبال داشته باشد. از این رو این گزارش، برای بهره بردن از پروژه جاده ابریشم ۲ توصیه‌هایی را نیز عنوان کرده است.
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، چین با به‌کارگیری اصول احترام و اعتماد متقابل، به‌طور فعال درصدد هماهنگی و همکاری اساسی با سایر کشورهای شرکت‌کننده در ابتکار یک کمربند و یک جاده، است. این سازمان‌ها و نهادها عبارتند از: جی ۲۰، اوپک، سازمان همکاری شانگهای، نشست آسیا و اروپا، گفت‌وگوی همکاری‌های آسیا، کنفرانس اقدامات متقابل و اعتمادسازی در آسیا، سازوکار همکاری چین و آسه‌آن همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی، تالار همکاری چین و آفریقا، مجمع همکاری چین و کشورهای عرب، مجمع چین و CELAC، سازوکار «همکاری ۱۶+۱» چین و CEEC، مجمع توسعه و همکاری اقتصادی چین و کشورهای جزایر اقیانوس آرام، مجمع جهانی اقتصاد و انجمن Boao برای آسیا.
اقدامات انجام شده از سوی چین
چینی‌ها برای ابتکار پروژه جاده ابریشم۲ اقداماتی را در محورهای هماهنگی سیاست، اتصال زیرساخت‌ها، تجارت بدون محدودیت، گسترش تجارت، ادغام مالی، روابط با مردم، تامین مالی برای همکاری، بهبود رفاه مردم، تسهیل انتقال نوآوری علمی و راهی برای صلح صورت داده که در گزارش پیش رو به آن پرداخته شده است.
هماهنگی سیاست: در حدود پنج سال گذشته، چین با کشورهای مشارکت‌کننده و سازمان‌های بین‌المللی ارتباط و هماهنگی کاملی داشته و به اجماع گسترده‌ای در همکاری‌های بین‌المللی برای ایجاد کمربند و راه رسیده است. این ابتکار و مفاهیم اصلی آن در اسناد سازمان ملل، جی 20، اوپک و سایر سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای ثبت شده است.
اتصال زیرساخت‌ها: اتصال زیرساخت‌ها، در سطح بالای دستورکار ابتکار کمربند و راه است. ضمن تعهد به احترام نسبت به حاکمیت و نگرانی‌های امنیتی همه کشورهای مرتبط، کشورهای حاضر در ابتکار یک کمربند –یک جاده تلاش‌های هماهنگ خود را برای ساختن یک چارچوب زیرساختی سراسری، چند سطحی و مرکب با محوریت راه‌آهن، جاده، حمل‌ونقل دریایی، حمل‌ونقل هوایی، خطوط لوله و شبکه اطلاعاتی فضایی یکپارچه انجام داده‌اند. این چارچوب به سرعت درحال شکل‌گیری است. پیشرفت قابل‌توجهی در ساخت کریدورها و معابر همکاری اقتصادی بین‌المللی حاصل شده است. 6 کریدور بزرگ برای همکاری‌های اقتصادی بین‌المللی شامل «پل سرزمینی نوین اوراسیا»، «کریدورهای اقتصادی چین-مغولستان-روسیه»، «کریدور چین- آسیای مرکزی-آسیای غربی»، «کریدور چین-شبه‌جزیره هندوچین»، «کریدور چین-پاکستان» و «کریدور بنگلادش-چین-هند-میانمار»، حلقه اقتصادی آسیا با دایره اقتصادی اروپا را به هم متصل می‌کند. این کریدورها نقش مهمی را در ایجاد و تقویت مشارکت‌ها بین کشورهای شرکت‌کننده و ایجاد بازار کارآمد و هموار اوراسیا ایفا کرده‌اند.
تجارت بدون محدودیت: تجارت بدون محدودیت هدف مهم ابتکار یک کمربند – یک جاده است. تلاش‌های سرمایه‌گذاری شده در این ابتکار باعث آزادسازی و تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری در کشورها و مناطق شرکت‌کننده، کاهش هزینه‌های تجارت و آزادسازی پتانسیل رشد شده است. به‌طوری که شرکت‌کنندگان در این طرح را قادر می‌سازد تا در جهانی‌سازی اقتصادی گسترده‌تر شرکت کنند. چین «طرحی برای ارتقای همکاری‌های تجاری بدون محدودیت در امتداد یک کمربند – یک جاده» را منتشر کرده است که ۸۳ کشور و سازمان بین‌المللی در آن مشارکت دارند. همکاری در بازرسی مرزی و قرنطینه بیشتر شده است. از زمان نخستین مجمع یک کمربند–یک جاده برای همکاری‌های بین‌المللی در ماه مه ۲۰۱۷ چین بیش از ۱۰۰ موافقت‌نامه همکاری با دیگر کشورهای حاضر در ابتکار یک کمربند – یک جاده امضا کرده است که حدود ۵۰ نوع محصول کشاورزی و موادغذایی پس از بازرسی و قرنطینه در دسترس کشورها قرار می‌گیرد.
گسترش تجارت: از سال 2013 تا 2018 ارزش تجارت بین چین و سایر کشورهای شرکت‌کننده در یک کمربند – یک جاده از 6 تریلیون دلار آمریکا فراتر رفته است که 4/ 27 درصد از کل تجارت کالاهای چین را تشکیل می‌دهد و سریع‌تر از کل تجارت خارجی این کشور درحال رشد است. در سال 2018 ارزش تجارت کالا بین چین و سایر کشورهای شرکت‌کننده در یک کمربند – یک جاده به 3/ 1 تریلیون دلار رسیده که نسبت به سال قبل ۴/ ۱۶ درصد رشد داشته است.
ادغام مالی: ادغام مالی یک ستون مهم ابتکار یک کمربند–یک جاده است. کاوش در الگوهای سرمایه‌گذاری و تامین مالی، موسسات مالی چندجانبه بین‌المللی و بانک‌های تجاری نقش ابتکاری مهمی در گسترش کانال‌های تامین مالی متنوع بازی کرده‌اند که باعث ارائه پشتیبانی مالی پایدار، شفاف و با کیفیت برای ابتکار یک کمربند – یک جاده می‌شود.
تاپایان سال ۲۰۱۸ شرکت بیمه صادرات و اعتبار چین، ۶۰۰ میلیارد دلار برای صادرات و سرمایه‌گذاری در کشورهای شرکت‌کننده تایید کرده بود. بانک‌های تحت تامین مالی چین مانند بانک چین، بانک صنعتی و تجاری چین، بانک کشاورزی چین و بانک ساخت‌وساز چین، روابط گسترده‌ای با کشورهای شرکت‌کننده برقرار کرده‌اند. «کومرس بانک» اولین بانک آلمانی بود که از طریق امضای تفاهم‌نامه همکاری با بانک تجارت و صنعت چین به سازوکار بانکی ابتکار یک کمربند – یک جاده پیوست.
روابط مردم با مردم: روابط مردم با مردم پایه و اساس فرهنگی برای ساخت یک کمربند – یک جاده است. این رویای مشترک مردم است که از یک زندگی صلح‌آمیز و مرفه لذت ببرند. در این راستا نتایج مثمرثمر در آموزش و تدریس حاصل شده است. بورس تحصیلی دولت چین (برنامه راه‌ابریشم) تاسیس شده و چین با ۲۴ کشور عضو یک کمربند – یک جاده توافق‌نامه‌هایی را برای به رسمیت شناختن متقابل مدارک آموزش عالی امضا کرده است. چین ۱۵۳ موسسه کنفوسیوس و ۱۴۹ کلاس کنفوسیوس در ۵۴ کشور ابتکار یک کمربند – یک جاده افتتاح کرده است. آکادمی علوم چین به بقیه کشورهای حاضر در ابتکار یک کمربند – یک جاده در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا بورسیه اعطا می‌کند. علاوه بر این چین دوره‌های آموزش علوم و فناوری را نیز برگزار می‌کند که حدود ۵هزار دانش‌آموز از دیگر کشورهای حاضر در ابتکار یک کمربند – یک جاده را آموزش داده است.
تامین مالی برای همکاری: از زمان افتتاح در سال 2016، بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت‌های آسیا (AIIB) که طبق پیشنهادی از چین تاسیس شد، نقش مهمی در افزایش اهمیت در سیستم بین‌المللی توسعه چندجانبه ایفا کرده است. از پایان سال 2018 قرارداد سرمایه‌گذاری منعقد شده تحت این صندوق به حدود 11 میلیارد دلار رسیده و سرمایه‌گذاری انجام شده نیز به7/ 7 میلیارد دلار افزایش یافته است. این صندوق همچنین 2 میلیارد دلار برای تاسیس صندوق همکاری ظرفیت‌های صنعتی چین و قزاقستان اختصاص داده است. در سال ۲۰۱۷ دولت چین سازوکار مشارکت عمومی و خصوصی برای ابتکار یک کمربند – یک جاده را ایجاد کرد و با کمیسیون اقتصادی سازمان ملل متحد برای اروپا تفاهم‌نامه‌ای را امضا کرد تا به‌طور مشترک کاربرد بهتر این مکانیسم را در پروژه‌های همکاری ابتکار یک کمربند – یک جاده گسترش دهد.
بهبود رفاه مردم: چین کمک‌های لازم در زمینه‌های کاهش فقر، کشاورزی، آموزش، بهداشت، حفاظت از محیط‌زیست و سایر زمینه‌ها را از طریق تلاش‌های مشترک برای ساخت یک کمربند – یک جاده ارائه می‌کند. چین برنامه‌ای برای همکاری‌های بهداشت عمومی چین و آفریقا و برنامه‌های آموزشی چین-آسه‌آن را برای 100 متخصص بهداشت عمومی اجرا کرده است. این کشور چندهزار متخصص را در زمینه مدیریت بهداشت عمومی و پیشگیری و کنترل بیماری با همکاری سایر کشورهای حاضر در ابتکار یک کمربند – یک جاده آموزش داده و جراحی توانبخشی بینایی رایگان را برای ۵۲۰۰ بیمار آب مرواریدی در آن کشور ارائه داده است. هر ساله چین خدمات پزشکی باکیفیت را برای تقریبا ۳۰ هزار بیمار در کشورهای همسایه ارائه می‌دهد.
تسهیل انتقال نوآوری‌های علمی: چین 46 موافقت‌نامه همکاری در زمینه علم و فناوری با کشورهای ابتکار یک کمربند – یک جاده امضا کرده و برنامه‌های همکاری علمی و فناوری «چین-آسه‌آن» و «چین-جنوب آسیا» را نیز راه‌اندازی کرده است. چین ۵ بستر منطقه‌ای برای انتقال فناوری با آسه‌آن، آسیای‌جنوبی، کشورهای عربی، آسیای میانه و اروپای مرکزی و شرقی ایجاد کرده و اتحادیه سازمان‌های علمی بین‌المللی را در منطقه یک کمربند – یک جاده پیشنهاد و تاسیس کرده است. در سال ۲۰۱۸ چین میزبان ۵۰۰ دانشمند جوان از کشورهای فوق برای انجام تحقیقات بود و بیش از ۱۲۰۰ متخصص علوم و مدیریت را آموزش داد. چین به‌طور فعال با سایر کشورهای ابتکار یک کمربند – یک جاده در فناوری فضایی همکاری کرده و سیستم ماهواره‌ای ناوبری BeiDou، سیستم‌های ارتباطی ماهواره‌ای و فناوری‌های سنجش از راه دور و هواشناسی ماهواره‌ای خود را در اختیار آنها قرار می‌دهد.
راهی برای صلح: هدف ابتکار یک کمربند – یک جاده، ایجاد الگوی جدیدی از روابط بین‌الملل است که شامل احترام متقابل، انصاف، عدالت و همکاری برد-برد بوده و به ایجاد مشارکت از طریق گفت‌وگو به‌جای تقابل و ایجاد دوستی به‌جای معاهده می‌پردازد. برای اطمینان از اجرای صحیح و هموار ابتکار یک کمربند – یک جاده، چین با تمام کشورهای درگیر در این طرح در ایجاد مکانیسم اخطار و کنترل زودهنگام خطر و مکانیسم پاسخ اضطراری همکاری خواهد کرد. در صورت اختلاف، همه طرف‌های درگیر می‌توانند در مورد علایق و نگرانی‌های خود از طریق گفت‌وگو و نه درگیری بحث کنند. این گفت‌وگوها باعث ایجاد یک فضای توسعه مثبت برای همکاری یک کمربند – یک جاده خواهد شد و به همه کشورهای شرکت‌کننده کمک می‌کند تا جهان هماهنگی بسازند که در آنجا به منافع اصلی یکدیگر احترام گذاشته و اختلافات را با ابزار مسالمت‌آمیز حل کنند.
درس‌هایی برای ایران
براساس اقداماتی که چین انجام داده، ایده‌ها و اهداف ایران در جهان با بسیاری از سازوکارهای معرفی شده چین در این ابتکار سازگاری دارد. رویارویی با یک‌جانبه‌گرایی قدرت‌های بزرگ، پایبندی به اصول حقوق بین‌الملل، توسعه چندجانبه گرایی، احترام به حاکمیت ملی کشورها و همکاری در راه رفاه و سعادت ملت‌ها در چارچوب همکاری‌های متقابل براساس حقوق بین‌الملل و بهره‌گیری از فرصت‌ها و مبادله تجربیات و توان کشورها با یکدیگر همه مواردی است که ایران به بدان تاکید دارد. از آنجا که ایران از نظر جغرافیایی در نقطه میانی این ابتکار قرار گرفته، می‌تواند با مشارکت فعالانه در این ابتکار به احیای جایگاه گذشته خود در جاده ابریشم نائل آمده و موقعیت جغرافیایی خود را به موقعیت ژئوپلیتیکی ارتقا دهد.
شبکه‌های ارتباطی ریلی و جاده‌ای و هوایی ایران پتانسیل‌های ارزشمندی برای به‌کارگیری در این ابتکار دارد، ولی ایفای نقش ایران در این ابتکار نباید صرفا به‌عنوان کشوری ترانزیتی مورد ملاحظه قرار گیرد؛ زیرا از نظر اقتصادی درآمدهای حاصل از تعرفه‌های ترانزیتی توان پوشش همه هزینه‌های مرمت و نگهداری شبکه‌های ترانزیتی کشور را نخواهد داشت. ایران جمعیت فعال اقتصادی کارآزموده، ماهر و تکنوکرات بسیاری دارد که در شرایط کنونی ایجاد فضاهای جدید اشتغال و به‌کارگیری آنها کاملا فراهم نیست. نیروی فعال ایران در کنار انرژی ارزان و فضای محیطی سرزمینی می‌تواند در جهت همکاری در این ابتکار با سرمایه‌گذاری خارجی در تاسیس صنایع تبدیلی نسبت به واردات کالاهای صادراتی نیمه‌تمام چین، در ایران به‌کالاهای ساخته‌شده تبدیل و از ارزش‌افزوده و اشتغال ناشی از این ابتکار بهره گیرد.
با توجه به تضییقاتی که آمریکا ممکن است در مبادلات دریایی در راه‌های آبی برای صادرات کالاهای چینی و واردات موادخام و انرژی برای آنها فراهم آورد، ادامه مسیر «چین-آسیای مرکزی-ایران-عراق-سوریه-دریای مدیترانه» (مسیر جاده ابریشم کهن) از جهات مختلف برای چین، ایران و کل کشورهای مسیر، امنیت، شکوفایی اقتصادی و برای چین بازار مصرف قابل‌توجهی فراهم می‌آورد. در این مسیر زمینه‌های سرمایه‌گذاری زیرساختی به‌ویژه بازسازی ویرانی‌های ناشی از مناقشات طولانی و تروریسم در عراق و سوریه فرصتی ارزشمند برای حضور چین در این مناطق است که دسترسی امن در شبکه‌ای مطمئن و امن از چین تا دریای مدیترانه را فراهم می‌آورد.
ایجاد سازوکار مناسب در یک ساختار فراوزارتخانه‌ای برای ایجاد وحدت رویه در گام نهادن ایران در این راه ضرورتی انکار‌ناپذیر در شرایط کنونی است. از دست رفتن این فرصت که امکان دستیابی به سرمایه‌های خارجی را در یک چارچوب منطقی و به دور از شائبه‌های سیاسی فراهم آورده است، می‌تواند در آینده ایران تاثیرگذار باشد.