آنچه باید درباره سه دامپروری بورسی بدانید

• مهسا آغازی | تحلیلگر بازار سرمایه

با توجه به اهمیت سرانه مصرف شیر و لبنیات در سلامت جامعه، کشورهای پیشرفته، بخش مهمی از یارانه‌های خود را به این بخش اختصاص می‌دهند، چرا که کاهش سرانه مصرف شیر و لبنیات در سال‌های آینده، هزینه‌های بیشتری را بر درمان تحمیل می‌کند. دخالت‌های دولت در قیمت‌گذاری شیر، عدم ثبات نرخ ارز، قدرت خرید مردم و همچنین روش‌های مختلف اختصاص یارانه به این بخش در سال‌های مختلف بر این صنعت اثرگذار بوده است.

شیر اصلی‌ترین بازار محصولات صنعت دامپروری داخل کشور بوده و با توجه به اینکه جزو کالاهای اساسی است، همواره از حمایت‌های دولتی در تهیه مواد اولیه، فروش و معافیت‌های مالیاتی برخوردار بوده است. تغییر در سیاست‌های مذکور و حذف یارانه‌های پرداختی به مصرف‌کنندگان لبنیات از داخل کشور یا تغییر در روابط بین‌المللی که مانع واردات برخی تجهیزات یا صادرات می‌شود، می‌تواند بر بازدهی صنعت اثرگذار باشد.

پرورش گاو و گوسفند

فعالیت پرورش گاو و گوسفند از جایگاه مهمی در صنعت دامداری برخوردار بوده به نحوی که از نظر تعداد بهره‌برداری حدود ٩٨ درصد و از نظر تعداد دام ٩٤ درصد را به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر پرورش گاو و گوساله ٤٢ درصد واحد دامی، ٩٠ درصد کل شیر تولیدی و ٥٦ درصد وزن گوشت قرمز کشتار شده در کشتارگاه‌های کشور را به خود اختصاص داده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد از ٦١٩ هزار بهره‌برداری دارای گاو وگوساله در کشور تنها ٢٧ هزار بهره‌برداری (٤درصد) به‌صورت صنعتی فعالیت می‌کنند. ولی سهم تعداد گاو و گوساله و تولید شیر گاوداری‌های صنعتی از کل گاوداری‌های کشور به ترتیب ٣٢ و ٥٨ درصد است. بهای تمام‌شده شرکت‌های این صنعت به اقلام وارداتی وابسته است، بنابراین رصد قیمت ذرت و جو و سویا در بازارهای جهانی ضروری است و از دو منظر تغییر نرخ ارز در داخل و تغییر قیمت نهاده‌ها متاثر است.

نرخ فروش محصولات بسیار تاثیرپذیر از سیاست‌های وارداتی دولت بوده و واردات مذکور اگر هم منجر به کاهش نرخ محصولات نشود، مانع از رشد نرخ بر اساس تورم بوده و حاشیه سود محصولات را بسیار دچار نوسان کرده است. همچنین در ساختار بازار شیر و محصولات لبنی، تعداد زیادی از دامداری‌ها در مقابل تعداد کمی از کارخانه‌های لبنی قرار گرفته‌اند که در تعیین قیمت و نحوه پرداخت شیر خام تاثیر دارد. در ادامه نگاهی به وضعیت مهم‌ترین آمار صنعت در داخل کشور خواهیم داشت.

تعداد گاوداری‌های کشور

از کل ۲۶۹۸۳ واحد گاوداری صنعتی کشور در سال ۹۸، ۹۵۸۷ واحد دارای ۵۰-۲۱راس، ۸۴۴۱ واحد دارای ۱۰۰-۵۱راس، ۲۳۷۹ واحد دارای ۱۵۰-۱۰۱راس، ۲۰۶۲واحد دارای ۲۰۰-۱۵۱راس و پراکندگی مابقی واحدها در دسته ۲۰ راس و کمتر یا ۲۰۱ راس و بیشتر قرار می‌گیرد.

در سال ۹۸، تعداد ۱۶۸۳۶ گاوداری صنعتی با فعالیت پرورش گاو شیری وجود داشته است. که از این تعداد، ۶۳۷۵ تعداد از واحدهای گاوداری صنعتی در دسته ۵۰-۲۱راس و ۴۹۵۴ واحد در دسته ۱۰۰-۵۱راس قرار گرفته‌اند و مابقی دسته‌ها شامل ۲۰ راس و کمتر و ۱۰۱ راس بیشتر، کمترین میزان انباشتگی داده‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

ظرفیت گاوداری‌های کشور

از کل گاوداری‌های صنعتی کشور،۱۶۸۳۶ گاوداری صنعتی با ظرفیت کل ۲۳۸۰۱۸۷ راس مربوط به فعالیت پرورش گاو شیری و تعداد ۱۰۱۴۷ گاوداری صنعتی با ظرفیت کل ۱۲۹۰۶۰۹ راس مربوط به فعالیت پرواربندی گاو و گوساله هستند.

تعداد گاو و گوساله در دامداری‌های صنعتی کشور

در کل کشور، ۱۷۴۸۵۵۴ راس گاو و گوساله گاوداری‌های صنعتی فعال در سال ۹۸ بوده است که به ترتیب دام اصیل بیشترین وزن(وزن ۷۰ درصدی) و سپس دورگ و بومی هستند. ۱۳۰۹۳۹۱ راس نیز تعداد گاو و گوساله گاوداری‌های صنعتی با فعالیت پرورش گاو شیری در سال ۹۸ بوده است. در پاییز سال ۱۳۹۸، تعداد گاو و گوساله موجود در گاوداری‌های صنعتی کشور ۷/ ۱ میلیون رتس بوده است که از این تعداد ۳/ ۷۰درصد گاو و گوساله اصیل، ۲/ ۲۳درصد گاو و گوساله آمیخته و بقیه گاو و گوساله‌های بومی بوده‌اند. این رقم در سال ۷۳، زیر ۶۰۰ هزار راس، در سال ۸۱، زیر یک میلیون راس و در سال ۹۲، در محدوده تقریبی ۴/ ۱ میلیون راس بوده است.

مصرف علوفه

از لحاظ مقدار مصرف انواع خوراک دام در گاوداری‌های صنعتی کل کشور بیشترین وزن به ذرت علوفه‌ای اختصاص دارد، در مراتب بعدی یونجه خشک، کاه، جو و کنسانتره آماده قرار می‌گیرند. به لحاظ ارزشی در سال ۹۸، ۱۷۵ هزار میلیارد هزینه کل این بخش‌ها بوده که بیشترین اوزان به لحاظ وزنی مربوط به یونجه خشک، جو،کنسانتره آماده و ذرت دانه‌ای است.

شرکت‌های صنعت زراعت و دامپروری

در این بخش، به‌منظور استخراج گزینه‌های با پتانسیل بررسی بیشتر، شرکت‌های گروه، از جنبه نسبت ارزش بازار به فاکتورهای درآمد، سود ناخالص، سود عملیاتی و سود خالص در بازه زمانی گزارش‌های چهار فصل اخیر(TTM) مقایسه شده‌اند. در هر بخش، داده‌ها از بیشترین مقدار تا کمترین مقدار مرتب شده است، در مجموع شرکت‌ها به ترتیب رتبه‌بندی شده‌اند که ۱ کمترین مقدار نسبت ارزش بازار به فاکتور مدنظر و ۱۴ بیشترین مقدار نسبت ارزش بازار به فاکتور مدنظر است.

هرچه شرکتی در داده‌ها بالاتر قرار بگیرد، موقعیت مطلوب‌تری نسبت به شرکت‌های هم‌گروه خواهد داشت، منظور از قابل قبول لزوما مطلوب نبوده و ارائه این داده‌ها صرفا جهت تبیین جایگاه شرکت بین نمادهای هم‌گروه است. در انتها، بیشترین تکرار هر نماد در بین رتبه‌بندی‌های انجام شده بین آیتم‌های مدنظر و مجموع رتبه‌های کسب شده در نظرگرفته شده است، نسبت رتبه به آیتم نیز در نهایت به‌منظور ایجاد معیاری مناسب برای مقایسه محاسبه شد و نتیجه شامل سه نماد زفکا، زگلدشت و زشریف بوده است.

زفکا سه طرح توسعه با مجموع ۱۸هزار راس کل گله، زگلدشت چهار طرح توسعه با مجموع ۲۱۲۰۰ راس دام و زشریف نیز تولید انواع پنیر در واحد رابتا و انواع محصولات لبنی استرلیزه و پاستوریزه از طریق برون‌سپاری و نگهداری گوساله نرهای تازه متولد شده جهت طرح پرواربندی را در برنامه دارد.

زنگ خطر تعطیلی گاوداری‌ها

• احمد مقدسی | رئیس اتحادیه گاوداران

دولت تعهد داد که تمامی نیاز خوراک دام دامداران را تامین کند که بخشی از هزینه‌های تولیدکنندگان جبران شود. تا آخر آبان‌ماه دولت ۳۳ درصد سویا، ۶۱ درصد جو و ۴۷ درصد ذرت گاوداران را تامین کرد اما از آبان به بعد تولیدکنندگان نهاده‌‌ای دریافت نکردند. این درحالی است که تولیدکننده باید جو یک هزار و ۷۰۰ تومانی را از بازار آزاد ۴ هزار و ۵۰۰ تومان بخرد و ذرت ۳ هزار و ۵۰۰ تومانی را ۵ هزار تومان؛ دولت هم اجازه افزایش قیمت را براساس قیمت تمام شده به تولیدکننده نمی‌دهد، در چنین شرایطی تولیدکننده چگونه به فعالیت ادامه دهد؟ میانگین تولید بنده به ازای هر گاو ۷ کیلو کاهش پیدا کرده است.

هر گاو گله من پارسال به‌طور متوسط ۴۱ کیلو شیر تولید می‌کرد که امسال به ۳۴ کیلو رسیده است. شیر هم کالایی نیست که بگوییم تورم کشور آن را از سفره خانواده‌ها حذف کرده است چراکه آن‌قدر اساسی است که خانواده‌ها در هر صورت آن را تهیه می‌کنند پس تقاضا پایین نیامده و تولید کاهش پیدا کرده است؛ در چنین شرایطی افزایش قیمت طبیعی است. 

دولت با مشکل تامین ارز روبه‌رو است و نمی‌تواند ارز موردنیاز برخی اقلام را تامین کند؛ از طرفی به سبب شرایط بد اقتصادی جرات و توان آزادسازی قیمت‌ها را ندارد. سالانه میلیون‌ها دلار بابت واردات نهاده‌ها هزینه می‌شود آن هم درحالی‌که ۵۰ درصد آن در بازار آزاد فروخته می‌شود، یعنی این یارانه به دست افراد موردنظر نمی‌رسد. بارها بخش‌خصوصی پیشنهاد داده که دولت اجازه واردات نهاده‌های دامی با ارز آزاد را بدهد و از آن طرف این یارانه را به حساب مصرف‌کنندگان و خانوارها واریز کند که قدرت خرید آنها بالا رود.  نرخ فروش شیرخام از ۴ هزار و ۱۵۰ به ۴ هزار و ۵۰۰ تومان رسید و این اقدام بخشی از ضرر گاوداران را جبران کرد.

البته براساس هزینه‌های تولید قیمت تمام شده شیر بین ۵ تا ۶ هزار تومان است. دولت اگر روند کنونی را حفظ و در شرایط سخت کنونی یارانه‌های ارزی را در مبدا واردات هزینه کند تولید کشور متوقف خواهد شد؛ چراکه همین الان هم برخی گاوداری‌ها برای روشن نگه داشتن چراغشان مشکل دارند. اگر دولت قیمت‌ها را آزاد کند نرخ شیر به ۷ هزار و ۷۰۰ تومان می‌رسد، با توجه به نرخ ارز دولتی و نیمایی اختلاف زیادی پیدا نمی‌کند. با این تفاوت که به سبب رقابتی بودن بازار لبنیات، تولید افزایش پیدا می‌کند و قیمت‌ محصولات هم پایین می‌آید. همچنین به سبب اینکه قیمت شیر ما زیر قیمت جهانی که ۳۰ سنت است تمام می‌شود، مزیت رقابتی قابل‌توجهی در بازارهای رقابتی خواهیم داشت.

بررسی آزادسازی نرخ شیر 

دنیای اقتصاد نیز در گزارشی نوشت: تولید شیر نسبت به سال گذشته نزدیک به ۱۰ درصد کاهش پیدا کرده است. کمبود و قیمت بالای نهاده‌ها در بازار آزاد و بالا رفتن هزینه‌های تولید باعث این کاهش تولید شده است.
سال گذشته نرخ مصوب هر کیلو شیرخام در دامداری‌ها ۲ هزار و ۳۹۰ تومان بود که امسال پس از جلسه تولید‌کنندگان با ستاد تنظیم بازار به ۴ هزار و ۵۰۰ تومان رسید، رقمی که با توجه به چربی شیر کاهش یا افزایش پیدا می‌کند. تولیدکنندگان می‌گویند این نرخ زیر قیمت تمام شده است و بین ۵ تا ۶ هزار تومان را قیمت واقعی شیر می‌دانند اما «همین که کمتر ضرر کنیم خوبه.»

از طرفی فعالان این حوزه خواستار آزادسازی قیمت شیر به‌عنوان ماده اصلی لبنیات شده‌اند چراکه آزادسازی یک نتیجه و ۳ مزیت با خود به همراه می‌آورد؛ نتیجه آزادسازی رقابت سالم در بازار است و حاصل این رقابت کاهش قیمت محصول و آماده شدن شیر به‌عنوان کالایی صادراتی برای بازارهای صادراتی هست و از همه مهم‌تر حذف رانت نهاده‌ها و فسادهای پیرامون آن است.

 شیر در گرو نهاده‌‌ها

روند قیمتی شیر نسبت به سال گذشته حاکی از افزایش دوبرابری قیمت تمام شده این محصول اساسی و بنیادی لبنیات است. به سبب اینکه شیر جزو کالاهای استراتژیک خوراکی است نرخ‌گذاری آن برعهده دولت است و تولیدکنندگان براساس قیمت پایه شیر، محصولاتی که مشمول قیمت‌گذاری دولتی نمی‌شوند را نرخ‌گذاری می‌کنند.

در سال گذشته نرخ فروش شیر در گاوداری‌ها ۲هزار و ۳۹۰ تومان بود و شیر یک لیتری کم‌چرب حدود ۳ هزار و ۵۰۰ تومان به دست مصرف‌کننده می‌رسید. با اینکه تمامی نهاده‌های دامی با ارز دولتی وارد می‌شود دولت تنها ۳۰ درصد از سویا و ۵۰ درصد از ذرت دامداران را تامین می‌کند و تولیدکنندگان برای رفع مابقی نیاز خود باید به بازار آزاد مراجعه کنند، بازاری که نهاده‌هایی مثل ذرت در آن گاه تا ۴ برابر قیمت هم فروخته می‌شود.

از ابتدای امسال صدای دامداران بابت کمبود خوراک دام درآمد و در پی آن فیلم‌هایی از معدوم کردن جوجه‌های یک‌روزه کل اینستاگرام و شبکه‌های اجتماعی فارسی را پر کرد. شرایط به‌گونه‌ای پیش رفت که برخی از تولیدکنندگان مجبور شدند از پودر گوشت و فرآورده‌های غیراستاندارد در فرمول خوراک دام خود استفاده کنند که البته باعث کاهش کیفیت محصولات دامداری‌ها هم شده است.

به سبب بالا رفتن هزینه‌های تولید گاوداران خواستار افزایش نرخ پایه شیر شدند. همین‌طور صنایع لبنی که شیر ماده اولیه اصلی آنها است به‌عنوان آخرین حلقه زنجیره تولید محصولات لبنی خواستار مجوز افزایش قیمت شدند گرچه قیمت محصولاتی که شامل قیمت‌گذاری دولتی نمی‌شوند افزایش چشمگیری پیدا کرد.

دولت در اقدامی نرخ مصوب نهاده‌ها را افزایش داد؛ ذرت با ۲۰۰ تومان افزایش به یک هزار و ۷۰۰ تومان رسید و سویا نیز از کیلویی ۲ هزار و ۷۰۰ به ۳ هزار و ۲۰۰ تومان افزایش یافت. صنایع لبنی هم با دولت روی شیر لیتری ۴ هزار و ۱۵۰ تومان به توافق رسیدند، به بیانی دیگر صنایع لبنی نرخ‌گذاری محصولات خود را بر مبنای شیر ۴ هزار و ۱۵۰ تومانی انجام دادند.

اما ستاد تنظیم بازار پس از این توافق به سبب بالا بودن هزینه‌های گاوداری‌ها نرخ مصوب شیر را به ۴ هزار و ۵۰۰ تومان رساند و صدای اعتراض صنایع لبنی را درآورد. به سبب اینکه بازار لبنیات بازاری رقابتی است، تولیدکنندگان می‌گویند در صورت آزادسازی قیمت شیر نرخ این کالا به حدود ۷ هزار تومان می‌رسد که با نرخ کنونی اختلاف فاحشی ندارد اما بازار را تغییر می‌دهد.

با آزادسازی نرخ شیر و بالا گرفتن رقابت در بازار، تولیدکنندگان برای بقا در بازار باید نیاز لبنی دهک‌های مختلف را تامین کنند. این رقابت علاوه بر اینکه باعث کاهش نرخ می‌شود کیفیت محصولات را هم بالا می‌برد. البته تولیدکنندگان می‌گویند حتی در صورت آزادسازی نرخ شیر قیمت تمام شده این محصول زیر قیمت جهانی که ۳۰ سنت است درمی‌آید و این یعنی مزیت صادراتی. 

 نگاهی به آمار

ستاد تنظیم بازار که تحت نظر وزارت صمت است با توجه به درخواست تولیدکنندگان و بالا رفتن هزینه‌های تولید، قیمت فروش شیرخام با مشخصات ۲/ ۳ درصد چربی و بار میکروبی زیر ۱۰۰ هزار را ۴ هزار و ۵۰۰ تومان تعیین کرد. همچنین به ازای هر ۱/ ۰ درصد چربی نرخ پایه ۶۰ تومان بیشتر یا کمتر است. براساس اطلاعات مرکز آمار ایران تولید شیر در کشور از ۷ میلیون و ۶۰۰ هزار تن در سال ۹۵ به ۷ میلیون و ۸۰۰ هزار تن در سال ۹۸ رسیده است.

مجموع کل تولید شیر گاو اعم از صنعتی و سنتی بیش از ۹۰ درصد تولید شیر کشور را تشکیل می‌دهد که با احتساب ۱۰ درصد سهم سایر دام‌ها این رقم به ۸ میلیون و ۶۰۰ هزار تن می‌رسد؛ این درحالی است که وزارت جهادکشاورزی میزان شیر تولیدی را سالانه ۱۱ میلیون تن اعلام کرد. بنابراین با توجه به جمعیت ۸۳ میلیون نفری کشور سرانه تولید شیرخام حدود ۱۰۳ کیلو گرم است. طبق آمارها به‌طور میانگین مصرف سرانه جهانی شیر ۱۵۰ کیلوگرم و حتی در برخی کشورهای اروپایی این عدد برای هر نفر به فراتر از ۳۰۰ کیلوگرم هم می‌رسد. 

 ادامه روند آزادسازی لبنیات؟

حلقه نخست زنجیره تولید محصولات لبنی بارها خواستار انتقال مسوولیت توزیع نهاده‌های دامی به بخش‌خصوصی شده‌اند. فروش آزاد ۵۰ درصد از کالایی که تماما با ارز دولتی وارد شده امری است که سبب اعتراض تولیدکنندگان شده و تاکنون دولت قدمی برای رفع این مشکل برنداشته است.

بخش‌خصوصی مدعی است که اگر مسوولیت توزیع نهاده‌‌های دامی بر عهده آنها باشد با اشراف اطلاعاتی که از میزان نیاز گاوداری‌ها و مرغداری‌ها دارند، علاوه بر اینکه کمبودی در بازار رخ نخواهد داد قیمت فروش نهاده‌ها نیز «سر به فلک نمی‌کشد.» اختلاف قابل توجه نرخ مصوب دولتی و بازار آزاد در کنار نیاز مبرم و اساسی دامداری‌ها به خوراک دام برای ادامه فعالیت باعث شده که دلالان این کالای اساسی را به گرو بگیرند و هر زمان به هر میزان و هر قیمتی که صلاح بدانند روانه بازار کنند، عملی که باعث ایجاد گرانی مرغ، شیر و گوشت شده است.

یکی از دامداران کشور می‌گوید: «این همه سال مسوولیت توزیع نهاده‌ها بر عهده دولت بوده است. متولیان برای ۶ ماه هم که شده اختیار و مسوولیت توزیع نهاده‌ها را به ما واگذار کنند شاید بخش‌خصوصی بهتر مدیریت کرد.»

یکی از مزیت‌های بخش‌خصوصی کوتاه شدن دست دلالان و رانت‌بازان از بازار نهاده‌ها است. همین‌طور اگر نیاز خوراک دامداران تامین شود مسلما تولید افزایش پیدا می‌کند و به سبب اینکه صنایع لبنی بازار رقابتی دارند قیمت‌ها افت قابل ملاحظه‌ای می‌کند؛ اما گوش متولیان دولتی بدهکار نیست. البته دولت قدم اول آزادسازی قیمت لبنیات را با کره برداشت و تاکنون هم نتیجه بدی حاصل نشده است. تولیدکنندگان خواستار بیرون آمدن همه محصولات لبنی از قیمت‌گذاری دولتی هستند و به سبب اینکه قدرت خرید مردم هنوز برای آزادسازی قیمت‌ها آماده نیست دولت بسیار محتاط عمل می‌کند. 

تغییر نرخ مصوب شیرخام

ستاد تنظیم بازار نرخ مصوب شیرخام را از ۴ هزار و ۱۵۰ به ۴ هزار و ۵۰۰ تومان تغییر داد. همین‌طور براساس هر ۱/ ۰درصد چربی ۶۰ تومان قیمت شیرخام افزایش یا کاهش پیدا می‌کند. در جدول ذیل قیمت انواع محصولات لبنی با شیر ۴ هزار و ۵۰۰ تومانی را مشاهده می‌کنید. البته تولیدکنندگان خواستار آزادسازی قیمت شیر هستند که در این صورت انتظار می‌رود هم نرخ کاهش پیدا کند و هم شیر به کالاهای صادراتی بدل شود.